Ο ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ “ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ” ΤΟΥ ‘ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ’ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ ΤΟ 1822 ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΟΥ ΑΝΤΙ-ΙΟΥΔΑΪΣΜΟΥ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

“Ο αντισημιτισμός είναι το μεγαλύτερο σε διάρκεια, και βαθύτερο σε σφροδρότητα μίσος μέσα στην ανθρώπινη ιστορία. Άλλα μίση μπορεί να τον έχουν ξεπεράσει σε ένταση κάποια ιστορική στιγμή, αλλά όλα με τη σειρά τους έχουν πάρει ή ετοιμάζονται να πάρουν, την ανάλογη θέση τους στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Ποιο άλλο μίσος έχει διαρκέσει περίπου 23 αιώνες, και επιβίωσε ακόμα και μετά τη γενοκτονία 6.000.000 θυμάτων του, φτάνοντας τον 24ο αιώνα ύπαρξης ανέπαφο, και πλούσιο σε δυναμικό για πολλά χρόνια ζωής;”i Ο Καθολικός ιερέας π. Edward H. Flannery, συστηματικός μελετητής του Αντισημιτισμού, αφιέρωσε τη ζωή του στη συμφιλίωση μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων. Σ’ ένα σημαντικό έργο του1, που εκθέτει την ιστορία των είκοσι τριών αιώνων αντισημιτισμού, γράφει τα εξής, ως κατακλείδα: “Η αμαρτία του αντισημιτισμού περιέχει πολλές αμαρτίες, αλλά τελικά είναι μία άρνηση της χριστιανικής πίστεως, μία διάψευση της χριστιανικής ελπίδας, και μία ασθένεια της χριστιανικής αγάπης. Αυτή δεν ήταν η μεγαλύτερη αποστασία του Χριστιανισμού;... Και το ύστατο σκάνδαλο: ο Εβραϊκός λαός, κουβαλώντας το φορτίο του Θεού μέσα στην Ιστορία, δεν βρήκε στις χριστιανικές εκκλησίες έναν συμπαραστάτη και υπερασπιστή, αλλά έναν από τους πιο ζηλόφθονους δυσφημιστές του και καταπιεστές του; Είναι μία ιστορία που απαιτεί μετάνοια.ii Η προηγούμενη επισήμανση, θεώρησα πως είναι απόλυτα αναγκαία να παρατεθεί, από τη στιγμή που έχω την πρόθεση να θίξω τον αντισημιτισμό, που έχει εμφιλοχωρήσει σε ορισμένους συγγραφείς, που έχουν εξιστορήσει την καταστροφή της Νάουσας και την καταδίκη σε θάνατο πολλών κατοίκων της, μετά την αιματηρή καταστολή από τους Οθωμανούς, της εξέγερσης του Βερμίου με επίκεντρο την πόλη (1822). Ο ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Η έρευνα των ριζών του αντισημιτισμού γενικά, μεταξύ των Ελλήνων Χριστιανών, είναι ένα θέμα που έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον μου από παλιότερα. Οι απόψεις μου όσον αφορά τις ρίζες του αντισημιτισμού στην Ελλάδα, έχουν διατυπωθεί το 1989 και έχουν δημοσιευθεί στις σελίδες των “Χρονικών”, οργάνου του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος.iii Η καταστολή της εξέγερσης της Νάουσας2 από τους Οθωμανούς, κατέδειξε σε όλο το μέγεθός της, την τιμωρητική αυστηρότητα της Υψηλής Πύλης κατά των Χριστιανών υπηκόων της, που με την επαναστατική πρωτοβουλία τους έδειξαν “κακόβουλη αποστασία”3 κατά του Σουλτάνουiv. Ήδη, είχε προηγηθεί η έκδοση ιερονομικής ρήτρας (φετβά) από τον Σεϊχουλισλάμη4, η οποία είχε περιληφθεί σε σουλτανικό φιρμάνι, και έκρινε, ότι οι μη Μουσουλμάνοι υπήκοοι της Αυτοκρατορίας, που απολάμβαναν καθεστώς προστατευόμενων υπηκόων του Σουλτάνου, σύμφωνα με τον μουσουλμανικό νόμο που πηγάζει από την Σαρί’α, έχαναν τα προνόμια των μελών μιας κοινότητας dhimmi (στα ελληνικά αποδίδεται η λέξη ως ζίμμη ή ζιμμήδες) και κατέπιπταν στην ιδιότητα του άπιστου εχθρού σε εμπόλεμη κατάσταση χαρμπίς56. v Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εκτός από το κυρίαρχο πληθυσμιακά στοιχείο των Μουσουλμάνων, χωρίς επί μέρους εθνοφυλετικές διακρίσεις, υπήρχαν Ρωμιοί, (Χριστιανοί Ορθόδοξοι, ποικίλων εθνοτικών ταυτοτήτων), που αποτελούσαν την πολυπληθέστερη μη μουσουλμανική κοινότητα, Εβραίοι, Αρμένιοι, και Ασσύριοι7. Σημείο εμφάνισης της αντιμαχίας Εβραίων και Χριστιανών, μάλλον θα μπορούσε να θεωρηθεί η εξέγερση των Εβραίων της Παλαιστίνης κατά των Ρωμαίων, μεταξύ 132 και 136 μ.Χ., υπό την ηγεσία του Σίμον Μπαρ Κοχμπά. Πνευματικός ηγέτης των επαναστατών ήταν ο Ραβίνος Ακιβά, που προσέδωσε το προσωνύμιο “Μπαρ Κοχμπά” στον στρατιωτικό ηγέτη των εξεγερμένων, προβάλλοντάς τον ως τον Εβραίο Μεσσία8. Τότε οι Εβραίοι Χριστιανοί, που πίστευαν ότι ο Ιησούς ήταν ο αληθινός και μόνος Μεσσίας, εγκατέλειψαν τις τάξεις των επαναστατών και επήλθε η πρώτη μεγάλη ρήξη μεταξύ Συναγωγής και της αρχέγονης Εκκλησίας. Η τελική ρήξη στις σχέσεις Εκκλησίας και Συναγωγής επέρχεται τον 4ο αιώνα και προκαλείται με πρωτοβουλία της Εκκλησίας. Η πρώτη Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας (325), εκτός από την καταδίκη του Αρείου, καθόρισε και τον εορτασμό του χριστιανικού Πάσχα, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αποκλείεται ο κοινός εορτασμός του Πάσχα των Χριστιανών με το εβραϊκό Πάσχα (Πασοβέρ). Πατέρες της Εκκλησίας, εμφανίζονται να διαγκωνίζονται μεταξύ τους στις “αρές” κατά των Ιουδαίων. Ο χριστιανικός αντι-ιουδαϊσμός αποτελούσε το “ιδεολογικό” υπόβαθρο της αντιπαλότητας μεταξύ Ρωμιών και Εβραίων εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πέραν των θρησκευτικών λόγων υπήρχαν και άλλοι λόγοι, εξίσου σοβαροί. Οι Ρωμιοί της Αυτοκρατορίας9 έβλεπαν τους Εβραίους υπηκόους της Υψηλής Πύλης ως οικονομικούς ανταγωνιστές. Αυτό κατά κύριο λόγο αφορούσε τους Ρωμιούς αστικών κέντρων, που ασχολούνταν με το εμπόριο, ενώ για τους πλείστους των Ρωμιών, που ήταν αγρότες και ζούσαν μακριά από τα μεγάλα κέντρα της Κωνσταντινούπολης, της Θεσσαλονίκης, της Σμύρνης, των Ιωαννίνων και κάποιων πόλεων της Ανατολίας, οι Εβραίοι παρέμεναν ο “εσμός των θεοκτόνων” (όπως αναφέρονται στην ακολουθία των Παθών της Μεγάλης Πέμπτης της Ορθόδοξης Εκκλησίας)10. Τον 18ο αιώνα εμφανίζεται ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779), ένας περιοδεύων ιεροκήρυκας, που προσπαθεί με τους λόγους του να τονώσει το θρησκευτικό φρόνημα των υπό οθωμανική κυριαρχία Ρωμιών, τονίζοντας συγχρόνως την αξία της μόρφωσης. Αρκετά από τα κηρύγματα του Κοσμά του Αιτωλού, που έχουν διασωθεί, χαρακτηρίζονται από έντονο αντι-ιουδαϊκό μένος, αλλά από την άκριτη πρόσληψη εκ μέρους του ιεροκήρυκα Κοσμά των μυθευμάτων που κυκλοφορούσαν και ήταν οικεία μεταξύ των Χριστιανών κατά των Εβραίων. Αναφέρω μερικά αποσπάσματα από λόγους του Κοσμά, που είναι χαρακτηριστικά: “…τα τέκνα του διαβόλου οι Εβραίοι, οι οποίοι όχι μόνον δεν επίστευσαν εις τον Χριστόν μας αλλά και τον εσταύρωσαν… χιλιάδες φορές άφησαν τόν Χριστόν και επροσκύνησαν τον διάβολον και τόσον, οπού έκαμαν ένα μοσχάρι και το επροσκυνούσαν διά Θεόν, καθώς το έχουν έως την σήμερον. Και τώρα το αυτό είναι να συναναστέφεσαι και να πραγματεύεσαι, να τρώγης και να πίνης με τον διάβολον”. “…τώρα μη δυνάμενοι οι Εβραίοι να τον μετασταυρώσουν τον Χριστόν, κάθε Μεγάλην Παρασκευήν τον κάνουν από κερί και τον σταυρώνουν και ύστερα τον καίουν · ή παίρνουν ένα αρνί και το κτυπούν με τα μαχαίρια και το σταυρώνουν αντί του Χριστού”. “Ακούετε κακίαν των Εβραίων και του διαβόλου; Καθώς γεννηθή το Εβραιόπαιδον, αντί να το μαθαίνουν να προσκυνή τον Θεόν, οι Εβραίοι παρακινούμενοι από τον πατέρα των τον διάβολον, ευθύς οπού γεννηθή το μαθαίνουν να βλασφημά και να αναθεματίζη τον Χριστόν μας και την Παναγίαν μας, και εξοδεύουν πενήντα, εκατόν πουγγιά να εύρουν κανένα χριστιανόπουλο να το σφάξουν, να πάρουν το αίμα του, και με εκείνο να κοινωνούν”. “ Όταν αποθάνη κανένας Εβραίος τον βάζουν μέσα εις ένα σκαφίδι μεγάλο και τον πλένουν με ρακί, και του βγάνουν όλην του την βρώμα, και εκείνο το ρακί το φτιάνουν με μυριστικά και τότε το πωλούν εις τους χριστιανούς ευθηνότερον διά να τους μαγαρίσουν. Πωλούν ψάρια εις την πόλιν οι Εβραίοι; Ανοίγουν το στόμα του οψαρίου και κατουρούν μέσα και τότε το πωλούν εις τους χριστιανούς”.vi Το θρησκευτικό υπόβαθρο εξέτρεφε μεταξύ των Χριστιανών εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μια αντιμαχία κατά των Εβραίων, σε μια διαβάθμιση, μεταξύ έντονης προκατάληψης μέχρι μίσους ερεβώδους. Οι λόγοι συμφερόντων, που ενίσχυαν το μίσος των Ρωμιών κατά των Εβραίων, όπως ανέφερα πιο πάνω, ήταν υπαρκτοί και διόλου αμελητέοι. Μεταξύ των Εβραίων υπήρχαν επιτυχημένοι έμποροι, όπως και επιδέξιοι βιοτέχνες, που είχαν μεταφέρει εντυπωσιακή τεχνογνωσία από την Ιβηρική Χερσόνησο, όταν καταδιωγμένοι από τους Χριστιανούς βασιλείς Φερδινάνδο και Ισαβέλα (Διάταγμα της Αλάμπρα 1492) βρήκαν φιλόξενο καταφύγιο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Ρωμιοί λοιπόν, αυτούς τους Εβραίους, άρχισαν να τους αντιμετωπίζουν ως οικονομικούς ανταγωνιστές. Πάντως είναι γεγονός ότι σε όλη την Ευρώπη, η αρνητική στάση απέναντι στους Εβραίους, φαινόμενο που ονομάζουμε πλέον αντισημιτισμό, ήταν μια επικρατούσα πραγματικότητα. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία αποδείχθηκε το πιο ανεκτικό κράτος απέναντι στους Εβραίους τον 15ο αιώνα. Οι Εβραίοι, όπως οι Χριστιανοί και οι Ζωροάστρες συγκαταλέγονται μεταξύ των Λαών του Βιβλίου (αραβικά Ahl al-Kitāb) και τους οφείλεται σεβασμός και προστασία από τους Μουσουλμάνους, κάτι που είχε καθιερώσει ήδη ο Προφήτης Μωάμεθ. Μάλιστα, άνθρωποι θιασώτες των ιδεών του Διαφωτισμού, που ζούσαν σε δυτικές πρωτεύουσες, διατύπωναν ποικίλες απόψεις, μάλλον όχι συμπαθείς προς τους Εβραίους. Χαρακτηριστικές είναι οι ακόλουθες απόψεις του Αδαμαντίου Κοραή, που δεν ήταν εντελώς αβάσιμες, αν κρίνουμε από τον τρόπο που αντιμετωπίζουν ως σήμερα, οι φανατικοί θρησκευόμενοι Εβραίοι (γνωστοί ως χαρεντί), τους μη Εβραίους και μάλιστα, ακόμα και τους Εβραίους που κρίνουν ότι δεν τηρούν το νόμο: “Των Ιουδαίων πάλιν το πρός ημάς μίσος, αν και γεννημένον από αιτίας όχι διόλου ομοίας, ομοιάζει, ή μάλλον υπερβαίνει και αυτό το Τουρκικόν μίσος. Η θρησκεία των, ιερά και θεόσδοτος την αρχήν, μετεμορφώθη από τους Ραββίνους των εις θρησκείαν δεισιδαίμονα, εχθράν άσπονδον όλων των θρησκειών, και εξαιρέτως της χριστιανικής, την οποίαν κρίνουν, όχι ως πλήρωσιν, αλλʼ ως κατάλυσιν της ίδιας των θρησκείας”.11 Ως προς την συμβολή των Εβραίων που έφτασαν από την Ιβηρική Χερσόνησο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι απόψεις του Απόστολου Βακαλόπουλου παρουσιάζουν ενδιαφέρον: Οι Εβραίοι ήταν ευφυείς βιοτέχνες και έμποροι. Μύησαν τους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε διάφορες τέχνες και εφευρέσεις. Εξαιτίας της εργατικότητάς τους, αλλά και της τεχνογνωσίας, όσον αφορά την παραγωγή αγαθών, κέρδιζαν πολλά και αναδείχθηκαν ιδιοκτήτες μεγάλων εμπορικών καταστημάτων. Οι Εβραίοι δεν αρκούνταν στη συσσώρευση πλούτου, αλλά επένδυαν τα κεφάλαιά τους προς μεγαλύτερες επιχειρηματικές δραστηριότητες.12 Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ.... Πριν προχωρήσουμε το μελέτημα τούτο, νομίζω πως είναι αναγκαίες ορισμένες επισημάνσεις. Κατ’ αρχάς ως “Ιστορία” εννοούμε τη συστηματική μελέτη της ανθρώπινης δραστηριότητας κατά το παρελθόν και μέχρι την παρούσα εποχή. Η μελέτη γραπτών πηγών, που μας προσφέρουν πληροφορίες για το παρελθόν, αναμφίβολα αποτελεί αντικείμενο της Ιστορίας. Στον κύκλο της Ιστορίας ως επιστήμης, περιλαμβάνεται η καταγραφή συμβάντων, αλλά και η μελέτη προς διακρίβωση των αιτίων που προκάλεσαν την εμφάνιση αυτών, όπως και η έκθεση ορισμένων γενικών κανόνων, που παρατηρούνται στην ιστορική εξέλιξη.13 Από την άλλη μεριά, η Ιστορία, ως γνωστικό πεδίο, με αυτόνομους κανόνες και μεθόδους έρευνας, όπως αντιλαμβανόμαστε σήμερα ό,τι εννοείται ως επιστήμη, έχει διαμορφωθεί σταδιακά, μόλις από τον δέκατο ένατο αιώνα και μετά. Δεν θα ήταν υπερβολή αν ειπωθεί, ότι η Ιστορία, μέχρι τη διαμόρφωσή της ως επιστήμης, έχει υποστεί ποικίλες εξελίξεις, διαδικασία που συνεχίζεται. Στο σημείο αυτό, πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ της διήγησης ή περιγραφής γεγονότων του παρελθόντος, χωρίς δυνατότητα συχνά προσφυγής σε αρχειακές πηγές και καταγραφής τους, σαν δημοσιογραφικής διήγησης, χωρίς διασταύρωση των πηγών και ιστορικής επιστήμης. Η επιστήμη της Ιστορίας δεν αρκείται στην καταγραφή των συμβάντων από διηγήσεις τρίτων, αλλά επιχειρεί όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, να ερευνήσει τις κατά το δυνατόν υπάρχουσες πηγές, ακόμα και την καταγραφή μαρτυριών επιζώντων μέσω συνεντεύξεων, έτσι ώστε να φωτίσει τα αίτια που οδήγησαν στην εμφάνιση των ιστορικών συμβάντων. Η Ιστορία, κατά την εξελικτική πορεία της ως επιστήμης, πέραν της θεμιτής επίδρασης που υφίσταται από φιλοσοφικά και ιδεολογικά ρεύματα, ιδίως στον τομέα της ερμηνείας του παρελθόντος, συχνά υφίσταται μετάλλαξη πτωτική και καθίσταται κακοποιημένη μορφή επιστήμης. Νομίζω πως αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα προς επιβεβαίωση όσων ανέφερα, ο σύγχρονος ιστορικός αναθεωρητισμός, που εξυπηρετεί σκόπιμα, στρεβλωτικά αφηγήματα σε βάρος της αλήθειας των πραγμάτων. Πολύ σωστά έχει επισημάνει ο ιστορικός Ευάγγελος Χεκίμογλου, ότι “στην ιστοριογραφία ασχολούμαστε με γεγονότα, όχι μόνον για την αξία που έχουν τα ίδια, αλλά κυρίως για να διαπιστώσουμε και να ερμηνεύσουμε μεταβολές” (παρουσίαση βιβλίου με τίτλο ‘Οι Εβραίοι της Ελλάδας’14. Επί αιώνες καλλιεργήθηκαν μεταξύ των χριστιανικών λαών μυθεύματα σε βάρος των Εβραίων, τα οποία εδραιώθηκαν στις πεποιθήσεις των απλών ανθρώπων. Η χριστιανική απαξίωση απέναντι σε καθετί ιουδαϊκό, αλλά και αυτών των ίδιων των Εβραίων, ως ανθρώπινων υπάρξεων, ήταν καθεστώς σε Δύση και Ανατολή. Ο ισλαμικός αντισημιτισμός, που είναι αρκετά επίκαιρος στην εποχή μας, έλκει την καταγωγή του από τον χριστιανικό αντισημιτισμό και άρχισε να εμφανίζεται από την εποχή που Εβραίοι, καταδιωγμένοι κυρίως εξαιτίας των ρωσικών πογκρόμ, άρχισαν να εγκαθίστανται, σε πολύ περιορισμένο βαθμό αρχικά, στην οθωμανική Παλαιστίνη και αργότερα σε μεγαλύτερους αριθμούς, στην υπό βρετανική εντολή περιοχή. Το έθιμο της πασχαλινής περιόδου, του “καψίματος του Ιούδα”, που συναντάται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος, θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μια προβολή του υποσυνείδητου αντισημιτισμού των Ορθοδόξων Χριστιανών, τόσο σε ημιαστικά κέντρα όσο και στην ύπαιθρο. Μεταξύ των Ορθοδόξων Χριστιανών χωρών της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, έχει διατηρηθεί επί αιώνες το κακόβουλο μύθευμα, ότι δήθεν οι Εβραίοι κάνουν “ανθρωποθυσίες” σε βάρος μικρής ηλικίας Χριστιανών και χρησιμοποιούν το αίμα τους για την παρασκευή των αζύμων του εβραϊκού Πάσχα. Αναφέρω το περιστατικό, που είναι γνωστό ως το “πογκρόμ του 1891” ή “τα Εβραϊκά της Κέρκυρας”, που παρατίθεται στη σχετική παραπομπή15. Παρόμοια περιστατικά στοχοποίησης αθώων Εβραίων εμφανίστηκαν στην Ελλάδα, εκτός από την Κέρκυρα, στη Ρόδο το 1840 και στη Ζάκυνθο το 1891. Αναφέρω επίσης, την υπόθεση του Εβραίου Menahem Mendel Beilis, που έγινε γνωστή διεθνώς. Ο Beilis είχε κατηγορηθεί ότι δολοφόνησε στο Κίεβο στις 12 Μαρτίου του 1911 (κατά το παλιό ημερολόγιο), ένα μικρό χριστιανόπουλο, τον Andrey Yushchinsky, για να του πιει το αίμα κατά το ιουδαϊκό Πάσχα (Πασοβέρ)! Η δίκη είχε διαρκέσει από τις 25 Σεπτεμβρίου ως τις 28 Οκτωβρίου του 2013. Υπήρξε εκτεταμένη διεθνής κατακραυγή για τα βασανιστήρια, στα οποία υποβαλλόταν ο κατηγορούμενος την περίοδο της προφυλάκισής του, αλλά και για τη δίκη αυτή καθαυτή. Τελικά ο Menahem Mendel Beilis κρίθηκε αθώος και η εις βάρος του κατηγορία, χαλκευμένη πέρα ως πέρα16. ΟΙ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΚΟΙ ΔΙΩΓΜΟΙ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ ΤΟΥ 1821 Στη νεότερη ελληνική ιστορία η κατάληψη της σημερινής Τρίπολης από τους επαναστάτες, έξι μήνες μετά την έναρξη της επανάστασης του 1821, έχει μείνει γνωστή ως η σφαγή της Τριπολιτσάςvii. Μετά την κατάληψη της πόλης, ακολούθησε σφαγή του πληθυσμού, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το φύλο ή η ηλικία των θυμάτων. Οι επαναστατημένοι Έλληνες πίστευαν ότι σε μια ανεξάρτητη Ελλάδα δεν υπήρχε χώρος για Μουσουλμάνους17. Από την σφαγή εξαιρέθηκαν μόνον οι Αλβανοί υπερασπιστές της Τριπολιτσάς, που είχαν συνθηκολογήσει με τους επαναστάτες. Την τραγική μοίρα που είχαν οι Μουσουλμάνοι, είχαν επίσης και οι Εβραίοι της πόλης. Ο Κωστής Παπαγιώργης σε βιβλίο του18, μας μεταφέρει τις εξής πληροφορίες: “Η σφαγή που ακολούθησε την κατάληψη της πόλης από τον στρατό του Κολοκοτρώνη ήταν τρομακτική: επί τρεις ημέρες οι Έλληνες σφαγίαζαν τους αμάχους Τούρκους και Εβραίους, τις γυναίκες, τα παιδιά και τα βρέφη, αφού προηγουμένως βασάνισαν, εκπαραθύρωσαν, έκαψαν και λεηλάτησαν. Υπολογίζεται ότι θανατώθηκαν 2.000 Εβραίοι και 30.000 Τούρκοι19,20. Ως προς το μέγεθος των θυμάτων της σφαγής κατά την κατάληψη της Τριπολιτσάς, οι εκτιμήσεις διαφόρων ερευνητών διαφοροποιούνται: Κατά τον J. M. Wagstaff, τα θύματα ανέρχονταν μεταξύ 10.000 και 15.00021. Στη Σύγχρονη Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, οι σφαγιασθέντες Μουσουλμάνοι και Εβραίοι υπολογίζονται σε περίπου 12.000, ενώ ο Thomas Gamaliel Bradford, της Encyclopedia Americana (Desilver, Thomas, & Co Encyclopedias and dictionaries, 1835, 20) αναφέρει τα θύματα της σφαγής σε 8.000 και ο Thomas Curtis (The London encyclopaedia, 1839, 646) αναφέρει πως τα θύματα ήταν 6.000. Ο Γάλλος αξιωματικός Maxime Raybaud είχε λάβει μέρος στην πολιορκία της Τριπολιτσάς ως αρχηγός του πυροβολικού. Ο Raybaud διέσωσε με την γραφίδα του, όσα είχαν συμβεί εκείνες τις μέρες: “Τότε άρχισαν εκείνες οι επαίσχυντες συναλλαγές, που μέσα σε λίγες μέρες φόρτωσαν με αμύθητα πλούτη την Μπουμπουλίνα, τον Κολοκοτρώνη, τον Μαυρομιχάλη και άλλους…. Τρέμοντας οι Τούρκοι και οι Εβραίοι για τη ζωή τους και τη ζωή των δικών τους, έτρεχαν να εξαγοράσουν με τεράστια ποσά ένα καταφύγιο στο τσαντίρι των εχθρών τους. Τα παζάρια γίνονταν την ημέρα, αλλά το τίμημα του αίματος καταβαλλόταν τη νύχτα. Από το σούρουπο ως την αυγή, υποζύγια φορτωμένα με ασήμι και πολύτιμα αντικείμενα έβγαιναν από την πόλη και τραβούσαν για τις τέντες των καπεταναίων”22. Ο Γάλλος ιστορικός, περιηγητής και πρόξενος Φρανσουά Πουκεβίλ (Francois Charles Hugues Laurent Pouqueville), που συγκαταλέγεται μεταξύ των φιλελλήνων, είχε γράψει, αναφέροντας όσα συνέβησαν κατά την κατάληψη της Τριπολιτσάς: “μονάχα αν βάλει κανείς στον νου του, τις χειρότερες βιβλικές καταστροφές, όπου σφάζανε ακόμη και τα κατοικίδια ζώα, θα έχει μια πιο πιστή εικόνα της σφαγής της Τριπολιτσάς”23. Ο Απόστολος Βακαλόπουλος, διασώζει τα εξής, όσον αφορά τα τραγικά συμβάντα κατά την κατάληψη της Τριπολιτσάς από τους επαναστάτες, υπό την ηγεσία του Κολοκοτρώνη: “Οι εξεγερμένοι μη χορταίνοντας από τους βιασμούς, το αίμα των χιλιάδων θυμάτων, το πλιάτσικο των πάντων (ακόμα και των σκουριασμένων καρφιών από τους τοίχους) και την αιχμαλωσία όμορφων παιδιών προς δουλεμπορία, καταφεύγουν στα ισλαμικά και ιουδαϊκά νεκροταφεία, για να ανοίξουν τους τάφους και να πετάξουν έξω τους σκελετούς. Μετά αρχίζουν να χτυπιούνται μεταξύ τους, για να πάρει ο ένας τα λάφυρα από τον άλλο. Στο τέλος οι αρχηγοί κάνουν ταμείο. Ο Κολοκοτρώνης αναγνωρίζεται ικανότερος, έχοντας συγκεντρώσει σαράντα εκατομμύρια γρόσια γι’ αυτό και λαμβάνει το παρατσούκλι “λαφύρας”. Ο Γιατράκος, με μια σκηνή λάφυρα, υπολείπεται του Πετρόμπεη που άρπαξε δύο εκατομμύρια γρόσια, ενώ αποστέλλει στη Μάνη δύο καμήλες και είκοσι μουλάρια φορτίο. Η δε Μπουμπουλίνα, βάζει στο κεμέρι της τέσσερα εκατομμύρια γρόσια”.24 Μία άλλη μελανή σελίδα της ελληνικής επανάστασης του 1821 είναι η σφαγή των εβραϊκών οικογενειών και των λίγων Μουσουλμάνων στο Βραχώρι (σημερινό Αγρίνιο). Ο Θεόδωρος Χαβέλλας (1840-1912) αναφέρεται λακωνικά στα γεγονότα που ακολούθησαν την άλωση του Βραχωρίου από τους επαναστάτες: “Τότε δε ο συρφετός των Αγρινίων, επιπεσών κατά των Εβραίων, διεπέρασεν άνδρας, γυναίκας και παιδιά εν στόματι μαχαίρας εκδικούμενος τον θάνατον ιερέος τινός εν Αγρινίω, Παπαλεξίου Δηματά, ον παρά των Τούρκων παραλαβόντες πρότερον οι Εβραίοι, ετύφλωσαν δι’ ακανθών και κατεβασάνισαν μέχρι θανάτου”. Ο Βραχωρίτης Χαβέλας, περιέχει την παραπάνω αναφορά στο έργο του ‘Ιστορία των Αιτωλών’ (Αθήνα 1883) και αναφέρεται σε Αγρίνιο και Αγρινίους ονόματα που το 1821 δεν υπάρχουν, αποκαλύπτοντας την μυθοπλασία, που κυριαρχούσε στην ιστοριογραφία του πρώιμου νεοελληνικού εθνοκράτους. Για τους φτωχούς Τούρκους αναφέρει: “Εκ δε των αιχμαλώτων, τους μεν πτωχούς εφόνευσαν εις κατωφέρειάν τινα κάτωθεν της πατρικής μου οικίας…”25. Τις αναφορές Χαβέλλα ως προς την σφαγή των Εβραίων κατά την κατάληψη του Βραχωρίου από τους επαναστάτες τον Μάιο 181, περιλαμβάνει και ο τοπικός ιστορικός Γεράσιμος Ηρ. Παπατρέχας, στο έργο του “Ιστορία του Αγρινίου” (Αγρίνιο, έκδοση Δήμου Αγρινίου 1991, σσ. 242-245). Η σφαγή των Εβραίων του Βραχωρίου το 1821 και των λίγων φτωχών Μουσουλμάνων, που ήταν ανήμποροι να δώσουν κάτι ως αντάλλαγμα για τη ζωή τους (δεν είχαν “τιμή” όπως λεγόταν), είναι γεγονός, που καθιστά την 11η Ιουνίου, ημέρα που γιορτάζεται η “απελευθέρωση του Αγρινίου”, μια επέτειο οδύνης και ντροπής! Η δικαιολογία που προβάλλεται για την σφαγή των Εβραίων, πως τάχα ήταν πλούσιοι και δυνάστες, δεν αληθεύει. Οι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στο Βραχώρι ήταν Σεφαραδίτες πρόσφυγες από την Ισπανία και ασχολούνταν με την γεωργία, με την μεταξουργία και με διάφορες άλλες τέχνες. Σε μεγάλο βαθμό οι πλούσιοι που δυνάστευαν την περιοχή της Αιτωλίας (Κάρλελι ονομαζόταν εκείνη την εποχή) ήταν Βλάχοι, Τούρκοι και Αρβανίτες. Κατείχαν εξουσία και δύναμη, ενώ τα πασαλίκια, τα βιλαέτια και τα αρματολίκια ήταν στα χέρια τους. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, είχε παραμείνει στο Βραχώρι από το 1759 ως το 1762, ενώ ξαναγύρισε το 1775. Τα παζάρια ελέγχονταν από τους Εβραίους και για τούτο διοργανώνονταν τις Κυριακές. Ο Κοσμάς, εξυπηρετώντας τα οικονομικά συμφέροντα Χριστιανών εμπόρων, ανταγωνιστών των Εβραίων, προκειμένου να πεισθούν οι Χριστιανοί να μετατρέψουν σαν ημέρα των παζαριών το Σάββατο, αντί της Κυριακής, με τα κηρύγματά του, προπαγάνδισε έναν έντονα καταγγελτικό και επιθετικό αντιεβραϊκό λόγο26. Η σφαγή των Εβραίων στο Βραχώρι το 1821, κατά τη γνώμη μου, υπήρξε ο άνομος και πικρός καρπός του αντισημιτικού μένους του κηρύγματος του Κοσμά του Αιτωλού. Ο αντιεβραϊσμός (αναμφίβολα, κατά τη γνώμη μου προδρομικός αντισημιτισμός) μεταξύ των ορθόδοξων χριστιανικών λαών γενικά, στην Ανατολική Ευρώπη και στα οθωμανικά Βαλκάνια, είναι κληρονομιά που ανάγεται στην αντιπαλότητα και την απαξία, που είχε καλλιεργηθεί συστηματικά και θεσμικά στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατά τους μέσους χρόνους, σε βάρος των Ιουδαίων27,28,29. Στην οθωμανική περίοδο και κατά τις προετοιμασίες για την Επανάσταση του 1821 υπήρχε και ένας ακόμη σοβαρός λόγος που ενέτεινε την αντιπαλότητα μεταξύ Ρωμιών και Εβραίων. Όπως αναφέρθηκε ήδη, μετά την έκδοση του Διατάγματος της Αλάμπρα το 1492 από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλα πολλοί Εβραίοι της Ιβηρικής Χερσονήσου, εγκατέλειψαν τις εστίες τους και έγιναν δεκτοί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Εβραίοι ήταν ένας λαός της Διασποράς και η Παλαιστίνη, μόλις τον 19ο αιώνα, στα πλαίσια εμφάνισης των εθνικών κινημάτων στην Ευρώπη, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο Σιωνισμός, πρόβαλλε ως τόπος ίδρυσης ενός νέου εβραϊκού κράτους30. Αυτό δεν συνέβαινε με άλλους μη μουσουλμανικούς λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που είχαν την ιδιότητα του “προστατευόμενου millet”. Οι εστίες των Ελλήνων, των Βουλγάρων, των Σέρβων, των Αρμενίων, των Ασσυρίων, των Χριστιανών Αλβανών, ήταν “ορατές” και βρίσκονταν υπό την κατοχή των Οθωμανών. Για τον αμέσως προηγούμενο λόγο, οι Εβραίοι της Αυτοκρατορίας ήταν πιστοί υπήκοοι του Σουλτάνου και όταν άρχισαν οι επαναστατικές κινήσεις των Ρωμιών, οι Εβραίοι του ελλαδικού χώρου παρέμειναν πέρα ως πέρα αμέτοχοι. Αυτό έκανε τους επαναστάτες να τους θεωρούν συνεργάτες των δυναστών και επομένως εχθρούς. Οι Εβραίοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που βρήκαν φιλόξενο καταφύγιο στη νέα πατρίδα τους, δικαιολογημένα τηρούσαν στάση ουδετερότητας απέναντι στους επαναστατημένους Ρωμιούς. Τούτο είχε εκληφθεί και ως φιλοτουρκισμός. Η αιτία αυτής της στάσης των Εβραίων υπαγορευόταν προφανώς από την ιστορική εμπειρία ενός λαού, ακραία καταδιωγμένου από τους Χριστιανούς, χωρίς πατρίδα, που είχε βρει την ζωτική ανοχή και επομένως ασφάλεια, που είχε ανάγκη στο οθωμανικό κράτος. Επιπλέον, οι οικονομικές δραστηριότητες των Εβραίων τους έφερναν σε θέση ανταγωνιστή των Ρωμιών, όπως ειπώθηκε ήδη, ενώ η κοινοτική ζωή των Εβραίων, με στοιχεία την γκετοποίηση και την αλληλεγγύη μεταξύ τους, πρόσφεραν έδαφος στον λαϊκό φθόνο και την γενικευμένη σχεδόν καχυποψία απέναντί τους. Οι προηγούμενοι λόγοι, νομίζω ήταν αρκετοί, για να συσσωρευθεί έντονος αντιεβραϊσμός μεταξύ των Ρωμιών υπηκόων του Σουλτάνου. Η ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ ΤΟ 1822 Προτού επικεντρώσω το ενδιαφέρον μου στον έντονο αντι-εβραϊσμό που παρατηρείται κατά την εξιστόρηση των συμβάντων στον τρόπο που αντιμετώπισαν οι Οθωμανοί την εξέγερση της Νάουσας το 1822, θα παραθέσω μικρό απόσπασμα από το έργο του Διονυσίου Α. Κοκκίνου, “Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ” (Εκδόσεις ‘Μέλισσα’ 1956, τόμος 5 σελ. 87): “Εκατόν είκοσι κωμοπόλεις και χωριά παρεδόθησαν εις τας φλόγας.... Εβραίοι παρακολουθούντες τον στρατόν συνέπραξαν με τους Τούρκους εις τας δηώσεις και επιθέσεις κατά του πληθυσμού”.... “Εξακόσιοι από τους παρακολουθούντας τους Τούρκους Εβραίοι απετέλεσαν τότε πραγματικόν σώμα δημίων διά να ευχαριστήσουν περισσότερον τον πασάν και διηυκόλυναν την αθρόαν εκτέλεσιν”. Πρέπει να επισημανθεί, ότι η εξιστόρηση των περιστατικών της ελληνικής επανάστασης, από τον Κόκκινο, γίνεται χωρίς καμιά παραπομπή σε πηγές ή έστω με αναφορά σε προγενέστερη βιβλιογραφία. Έκρινα αναγκαίο να αναφερθώ εκτεταμένα στον χριστιανικό αντι-ιουδαϊσμό μεταξύ των Ρωμιών κατά την οθωμανική περίοδο, για να καταλήξω στο μένος κατά των Εβραίων, που συναντούμε στις διηγήσεις της καταστολής της επανάστασης της Νάουσα από τους Οθωμανούς το 1822. Θα περιορισθώ σε ορισμένους από τους συγγραφείς συμβάντων, που αναφέρονται στην σκληρή αντιμετώπιση της εξέγερσης της Νάουσας από τις δυνάμεις του Σουλτάνου. Ο Σπυρίδων Τρικούπης (1788-1873) είχε γράψει στο Λονδίνο, μεταξύ των ετών 1853 έως 1857 “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, σε τέσσερις τόμους. Το έργο εκδόθηκε πρώτη φορά το 1857 στη βρετανική πρωτεύουσα, ενώ η δεύτερη έκδοση έγινε πάλι στο Λονδίνο, μεταξύ των ετών 1860 και 1862. Στον δεύτερο τόμο του έργου γίνεται η εξής αναφορά στη Νάουσα: “Η πόλις της Ναούσης διά το πλήθος των κατοίκων της Χριστιανών, Ελλήνων και Βουλγάρων, διά τους πόρους της και διά το περιτείχισμά της, εφάνη προσφυές ορμητήριον των κατ’ εκείνα τα μέρη επαναστατικών κινημάτων….” (Σπυρίδων Τρικούπης· Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος 2ος, έκδοση 2η Λονδίνο 1862 σελ. 172). Στη συνέχεια, στη σελίδα 174, αναφέρεται στην καταστολή της επανάστασης στη Νάουσα και περιγράφει ως εξής τη συμμετοχή Εβραίων: “Πάμπολλοι δε Εβραίοι ένοπλοι και πολύδιψοι χριστιανικού αίματος παρηκολούθουν τον τουρκικόν στρατόν ως εκούσιοι δήμιοι. Ούτοι έλκοντες έξω της πόλεως τους Χριστιανούς τους ερροπάλιζαν κατακέφαλα, και πίπτοντας κατά γης τους έσφαζαν ως βόας”. Ο Σπυρίδων Τρικούπης βρισκόταν πολύ κοντά στα γεγονότα της επανάστασης του 1821. Υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος του υπουργικού συμβουλίου, του υπό σύσταση ελληνικού κράτους. Όπως ανέφερα σε άλλο σημείο, η περιγραφή των συμβάντων της ελληνικής επανάστασης από τον Τρικούπη, γίνεται δίχως την ελάχιστη παραπομπή σε κάποια πηγή, όπως τουλάχιστον σήμερα εννοούμε την επιστημονική παράθεση των πηγών όσον αφορά τα ιστορικά γεγονότα. Ο Λάμπρος Κουτσονίκας, υπήρξε αγωνιστής από το Σούλι (Σούλι 1799- Αγρίνιο 1879). Σε Απομνημονεύματά του για την Επανάσταση του 1821, έχει γράψει και για τη Νάουσα. Αναφέρει τους Εβραίους σαν συνεργούς των Οθωμανών στην καταστολή της επανάστασης το 1822, ως εξής: «Οι δε θρασύδειλοι εχθροί του Χριστιανισμού Ιουδαίοι της Θεσσαλονίκης τρέχοντες, αυθορμήτως εγένοντο δήμιοι, σφάζοντες ως ζώα τους ανθρώπους. Φρίκη κατελάμβανε πάσαν ψυχήν ζώσαν δια τας τρομερωτάτας ανοσιουργίας αυτών, και εν τούτοις ουδεμία των βαρβάρων εκείνων ψυχών ελάμβανε το ελάχιστον αίσθημα οίκτου» (“Απομνημονεύματα αγωνιστών του ’21”, τόμος 6ος, σ. 91, Εκδοτικός Οίκος Γ. Τσουκαλά και Υιού “Βιβλιοθήκη”, επιμέλεια Εμμανουήλ Πρωτοψάλτης. Αθήνα, Δεκέμβριος 1957). Τα απομνημονεύματα Κουτσονίκα επιγράφονται “Γενική Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως” και δημοσιεύθηκαν στην Αθήνα το 1863-1864. Ο Λάμπρος Κουτσονίκας κατά την επανάσταση του 1821, αρχικά υπήρξε μπουλουκτσής, δηλαδή επικεφαλής αξιωματικός σε μπουλούκι και είχε λάβει μέρος σε μάχες στην Ήπειρο και στην Στερεά Ελλάδα, όπου είχε διακριθεί31. Με την οργάνωση τακτικών ενόπλων τμημάτων, ο Κουτσονίκας υπηρέτησε στον ελληνικό στρατό και είχε προαχθεί στο βαθμό του πεντακοσίαρχου, επί Αυγουστίνου Καποδίστρια το 1831. Εν συνεχεία επί Όθωνος, εντάχθηκε κατ’ αρχάς στην Βασιλική Φάλαγγα και αργότερα στο στρατό, από τον οποίο αποστρατεύθηκε με το βαθμό του συνταγματάρχη επί Γεωργίου του Α΄. Στα Απομνημονεύματά του ο Κουτσονίκας, που εκδόθηκαν σε δύο τόμους, αναφέρεται κυρίως στην ιστορία του Σουλίου με βάση προφορικές διηγήσεις. Προσπάθεια του συγγραφέα είναι να εκθειάσει τους αγώνες των Σουλιωτών κατά των Οθωμανών, ήδη από τον 15ο αιώνα και κατά την διάρκεια της επανάστασης του 1821. Θεωρείται, ότι το κίνητρο συγγραφής των απομνημονευμάτων από τον Λάμπρο Κουτσονίκα ήταν η αποκατάσταση της μνήμης του παππού του Νικολάου, που είχε δέχθηκε διάφορες κατηγορίες από τον Χριστόφορο Περραιβό. (βλ. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Π. Δρανδάκη, τομ. ΙΕ΄, σελ. 96). Ο Basil Nikolaidy σε συνεργασία με τον Jean Nikolaidy, είχαν εκδώσει το 1859 στο Παρίσι, στην γαλλική γλώσσα, δίτομο έργο με τίτλο “Les Turcs et la Turquie Contemporaine” (εκδότης F. Sartorius Libraire-Éditeur). Για τον Βασίλειο Νικολαΐδη, υπάρχουν οι εξής πληροφορίες: Γεννήθηκε το 1817 ή κατ’ άλλη πληροφορία το 1815 στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε το 1903. Υπήρξε δημοσιογράφος, αξιωματικός και συγγραφέας. Για τον Ιωάννη Νικολαΐδη δεν βρέθηκαν βιογραφικές πληροφορίες. Στον δεύτερο τόμο του παραπάνω έργου και στις σελίδες 284 έως 288, γίνεται αναφορά στην εξέγερση και στην καταστροφή της Νάουσας (Destruction de Naoussa). Παραθέτω το εξής απόσπασμα (σσ. 285, 286): “Όπως και στην Κασσάνδρα, η πρώτη σφαγή έγινε από τους Τούρκους μέσα στην ορμή της νίκης, αλλά μετά από αυτούς ήρθαν οι Εβραίοι οι οποίοι τους ξεπέρασαν σε φρικαλεότητες, έσφαζαν σαν μοσχάρια τους αιχμαλώτους οι οποίοι ήταν άοπλοι και ανυπεράσπιστοι. Χτυπούσαν τα θύματα με ρόπαλο και στη συνέχεια τους έκοβαν το λαιμό. Ούτε οι γυναίκες γλύτωσαν, τις μεταχειρίστηκαν όπως τους άντρες. Κάποιες βρήκαν τον θάνατο στις φλόγες, οι Εβραίοι έβαζαν φωτιά στα ρούχα τους για να έχουν ένα θέαμα σαν το μαρτύριο του πυρός κατά την Ιερά Εξέταση (μ’ αυτόν τον τρόπο είχαν πεθάνει πολλοί Eβραίοι κι έτσι έπαιρναν την εκδίκησή τους). Επινοούσαν απίστευτα μαρτύρια. Έβαζαν τη μητέρα κάτω από το δένδρο στο οποίο έκαιγαν το δεμένο της παιδί, έπειτα άναβαν φωτιά στα ρούχα της λέγοντάς της: “Άντε, αγία μάρτυρα, πήγαινε να βρεις το παιδί σου κοντά στον Ιησού σας”, (μετάφραση στα ελληνικά Δέσποινα Νάτσιου). Ο Χρήστος Α. Στασινόπουλος υπήρξε συγγραφέας διάφορων βιβλίων με θέματα από την Επανάσταση του 1821. Μεταξύ των άλλων έχει συγγράψει και ‘Λεξικό της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821’ (Εκδόσεις Δεδεμάδη, Αθήνα 1979, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών ‘Ανέμη’, Πανεπιστήμιο Κρήτης). Στον δεύτερο τόμο και στο λήμμα ‘Εβραίοι’, γίνεται η εξής αναφορά, σε σχέση με τη Νάουσα: “Κατά την καταστροφή της Νάουσας, τον Απρίλιο του 1822, από τον Αβδούλ Αμπούδ, εξακόσιοι Εβραίοι, που ακολουθούσαν το ασκέρι του αιμοβόρου Τούρκου πασά, αποτελέσανε πραγματικό σώμα δημίων και βασανιστών. Απερίγραπτα είναι τα όσα έκαναν στον άμαχο πληθυσμό της μαρτυρικής αυτής πόλεως”. Οι ίδιες αντιεβραϊκές βολές αναφέρονται και από τους εξής συγγραφείς, που έχουν αναφερθεί στα γεγονότα της Νάουσας: 1) F. C. H. L. Pouqueville32, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, ήτοι η Αναγέννησις της Ελλάδος (1824), ελληνική απόδοση του τεσσάρων τόμων έργου του Pouqueville, από τον Ξενοφώντα Δ. Ζύγουρα και έκδοσή του στην Αθήνα το 1890 (Τυπογραφείον Αναστασίου Ν. Τρίμη). Στα συμβάντα της Νάουσας αναφέρεται ο Pouqueville στον τρίτο τόμο και στις σελίδες 330-331. 2) Ν. Γ. Φιλιππίδης, Η Επανάστασις και Καταστροφή της Ναούσης, Ιστορική Πραγματεία (Αθήνα 1881), σελίδες 74 και 75. Η πραγματεία του Φιλιππίδη βασίζεται σε ομιλία του, στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός», που εκφώνησε στις 27 Απριλίου 1879. 3) Ευθυμίου Στουγιαννάκη, Ιστορία της πόλεως Ναούσης από της ιδρύσεώς της καταστροφής του 1822 (κατά ανέκδοτον σχεδίασμα Δ. Πλαταρίδου), Έδεσσα 1924, σ. 216. Στις περιπτώσεις των Σπυρίδωνος Τρικούπη, Λάμπρου Κουτσονίκα και Basil και Jean Nikolaidy, η εξιστόρηση των γεγονότων της περιόδου της Επανάστασης, έχει χαρακτηρισθεί “δημοσιογραφική” και δεν έχουν τηρηθεί οι προϋποθέσεις συγγραφής ιστορίας, σύμφωνα με τις σύγχρονες απαιτήσεις της επιστήμης. Κανένας από τους παραπάνω, δεν υπάρχει η ελάχιστη, έστω και θολή μαρτυρία, ότι είχε άμεση γνώση των περιστατικών, που είχαν συμβεί στην εξέγερση και στην καταστολή της επανάστασης στη Νάουσα. Από την άλλη μεριά, ο Στασινόπουλος, δεν είχε την φιλοδοξία συγγραφής ιστορίας στο Λεξικό του, αλλά συλλογής διαφόρων αναφορών, προκειμένου να συντάξει τα επιμέρους λήμματα του έργου του. Κατά τη γνώμη μου, οι παραπάνω “διηγηματογράφοι” των συμβάντων της κατάλυσης από τους Οθωμανούς της επανάστασης της Νάουσας το 1822 και οι αναφορές τους στην “ενεργό” συμμετοχή Εβραίων της Θεσσαλονίκης, δεν μπορεί να κριθούν αξιόπιστες. Πρόκειται για αναφορές σαφώς και έντονα αντισημιτικές, που αποτελούν δείγμα του γενικότερου αντιεβραϊκού μένους, που επικρατούσε μεταξύ των Ρωμιών κατά των Εβραίων την οθωμανική περίοδο. Η συμμετοχή Εβραίων της Θεσσαλονίκης, σαν συνεργατών των οθωμανικών δυνάμεων που κατέστειλαν αιματηρά την εξέγερση στη Νάουσα, αναπαράγεται δυστυχώς και από νεότερους συγγραφείς, που ασχολήθηκαν με την ιστορία της Νάουσας, χωρίς αναφορά σε σοβαρές πηγές.... Θα αναφερθώ στην ενδιαφέρουσα μελέτη της K. E. Fleming Greece, A Jewish History (2008, Princeton University Press), η οποία έχει κυκλοφορήσει σε ελληνική μετάφραση με τίτλο “Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων” (Εκδόσεις ‘Οδυσσέας’, Αθήνα 2009, μετάφραση Νίκος Γάσπαρης). Η Katherine Elizabeth Fleming, περιγράφοντας την αντιμετώπιση των Εβραίων του ελλαδικού χώρου μετά την επανάσταση του 1821, αναφέρει τα εξής: “Εν τω μεταξύ στα βόρεια, (αναφέρεται στον βόρειο ελληνικό χώρο), εβραίοι ‘αρματωμένοι και διψασμένοι για χριστιανικό αίμα’, συμμετείχαν στα τουρκικά αντίποινα εναντίον των ελλήνων της Νάουσας και στη λεηλασία των κατεστραμμένων ελληνικών χωριών” (σ. 37 της ελληνικής έκδοσης). Η συγγραφέας παραπέμπει στο βιβλίο του Ι. Κ. Βασδραβέλης, Οι Μακεδόνες κατά την επανάστασιν του 1821 (Θεσσαλονίκη 1968), σ. 123-24, 13633. Η Flemming παρέλειψε να εξετάσει, αν οι αναφορές του Βασδραβέλλη έχουν έρεισμα σε πηγές και οθωμανικά αρχεία ή είναι αναπαραγωγή αντι-ιουδαϊκών πληροφοριών, που όπως ανέφερα πρωτύτερα, αποτελούν χαρακτηριστικό των εξιστορήσεων των συμβάντων που σχετίζονται με την εξέγερση των Χριστιανών Ρωμιών κατά των Οθωμανών, όχι μόνο στη Νάουσα, αλλά σχεδόν παντού στον ελλαδικό χώρο. Αλλά όλες οι περιπτώσεις σπίλωσης των Εβραίων δεν υποστηρίζονται από αναφορά σε αξιόπιστες πηγές, αλλά σε διηγήσεις δημοσιογραφικού τύπου, χωρίς διασταύρωση των ιστορούμενων γεγονότων, για να διαπιστωθεί η βασιμότητά τους. ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗΣ ΤΗΣ ΕΞΕΓΕΡΣΗΣ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ Εμφανίζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι οθωμανικές πηγές που αναφέρονται στην καταστολή της εξέγερσης της Νάουσας το 1822. Είναι εξαιρετικά λεπτομερείς και αποτελούν μαρτυρίες, που είχαν συνταχθεί κατά την εξέλιξη των ιστορικών συμβάντων. Ο Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Tekirdag Namık Kemal, (Τμήμα Ιστορίας, Σχολή Τεχνών και Επιστημών), έχει δημοσιεύσει στο επιστημονικό περιοδικό, Tarih İncelemeleri Dergisi XXXIII / 2, 2018, σσ. 303-334 (Journal of Historical Studies XXXIII / 2, 2018, 303-334), μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη, που ανασύρει πληροφορίες από τα οθωμανικά αρχεία της εποχής, με τίτλο: “1821 YUNAN İSYANI SIRASINDA SELANİK SANCAĞI VE İSYANA KARŞI ALINAN ÖNLEMLER” (απόδοση στην ελληνική γλώσσα ‘Το σαντζάκι της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και τα αντεπαναστικά μέτρα’)viii. Στην ‘Περίληψη’ (Summary) του δημοσιεύματος στην αγγλική γλώσσα αναφέρονται τα εξής: “Η επαρχία της Θεσσαλονίκης κατά την εξέγερση των Ελλήνων του 1821 και τα μέτρα που ελήφθησαν κατά της Εξέγερσης. Η ελληνική εξέγερση, που ξέσπασε υπό την ηγεσία του Αλέξανδρου Υψηλάντη το 1821, στην Βλαχία και στη Μολδαβία, επεκτάθηκε ταχύτατα στις περιοχές που κατοικούσαν κυρίως ελληνικοί πληθυσμοί και η επέμβαση των οθωμανικών δυνάμεων ήταν δύσκολη, όπως στην Πελοπόννησο και στα νησιά του Αιγαίου. Αργότερα η εξέγερση εξαπλώθηκε και στην επαρχία (σαντζάκι) της Θεσσαλονίκης (Selanik). Το συγκεκριμένο σαντζάκι, ήταν μία από τις μεγαλύτερες επαρχίες της Ρούμελης (ευρωπαϊκής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας). Η εξέγερση στη χερσόνησο της Χαλκιδικής, στο νησί της Θάσου και στην πόλη της Νάουσας, καθοδηγήθηκε από τον Εμμανουήλ Παπά και οργανώθηκε από μοναστήρια του Αγίου Όρους Άθω, που αποτελεί ένα από τα σημαντικά πνευματικά κέντρα του ορθόδοξου κόσμου και διήρκεσε περίπου ένα χρόνο στις περιοχές αυτές. Η μελέτη εξετάζει το ξέσπασμα και την εξάπλωση της εξέγερσης στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Τις πολιτικές και τα μέτρα που είχαν λάβει το οθωμανικό κράτος και οι τοπικοί διοικητές, κατά τη διάρκεια και μετά την εξέγερση, βασισμένη στα οθωμανικά αρχειακά έγγραφα και σε ελληνικές πηγές. πίσης έγινε προσπάθεια να διερευνηθούν οι μέθοδοι, με τις οποίες επιτεύχθηκε η καταστολή της εξέγερσης σε περιφερειακή κλίμακα, αλλά και οι πολιτικές του οθωμανικού κράτους κατά των Ελλήνων επαναστατών μετά την εξέγερση. Η μελέτη αναδεικνύει, ότι οι τοπικοί άρχοντες της επαρχίας ήταν συνεχώς σε επαφή με την Υψηλή Πύλη, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης και προσπαθούσαν να εκτελούν τις αυτοκρατορικές εντολές από την Κωνσταντινούπολη, τέλος, ότι στην αντιμετώπιση των επαναστατών εφάρμοσαν ένα κεντρικό κατασταλτικό σχέδιο”. Σε αναφορές στην καταστολή της εξέγερσης με επίκεντρο τη Νάουσα, πουθενά δεν αναφέρεται η συμμετοχή Εβραίων της Θεσσαλονίκης! Απεναντίας όσον αφορά την καταστολή της εξέγερσης της Χαλκιδικής, γίνεται η εξής αναφορά: Μετά την καταστολή της επανάστασης στην Χαλκιδική, υπήρξε λαφυραγώγηση σε βάρος των ηττημένων Χριστιανών. Στην λαφυραγώγηση ‘Εκτός από τους Μουσουλμάνους αγρότες, συμμετέχουν και Εβραίοι. Έγινε αντιληπτό, ότι κατά τη διάρκεια της επιχείρησης αυτής, (οι Εβραίοι) αποκομίζουν μεγάλο κέρδος, αγοράζοντας φτηνά τα λάφυρα από τους στρατιώτες και τους αγρότες’. Ωστόσο, στις οθωμανικές πηγές, ως προς τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, δεν υπάρχει κανένα αρχείο για την ένταξή τους στις δυνάμεις καταστολής της εξέγερσης (σελίδα 312). Στην σελίδα 326 του δημοσιεύματος του Namık Kemal, παρατίθεται υλικό από τα οθωμανικά αρχεία που αναφέρονται στην αντιμετώπιση της εξέγερσης της Νάουσας. Όπως προανέφερα, ενώ υπάρχουν εκπληκτικές λεπτομέρειες, λ.χ. για τις σχέσεις Ζαφειράκη και Μάμαντη, για την καταγραφή από Οθωμανούς λογιστές των ακινήτων ιδιοκτησίας επαναστατών που κατασχέθηκαν, ως διοικητικό μέτρο δήμευσης, όπως και των περιουσιών κατεστραμμένων εκκλησιών και μοναστηριών, για την εξέγερση κατά του Σουλτάνου, πουθενά δεν γίνεται αναφορά για την συμμετοχή Εβραίων της Θεσσαλονίκης στις οθωμανικές δυνάμεις καταστολής, σαν δημίων ή έστω λαφυραγωγών. Στην περίπτωση της Νάουσας, από τα οθωμανικά αρχεία φαίνεται πως δεν επιτράπηκε λαφυραγωγία, όπως περιγράφεται ότι είχε συμβεί στην Χαλκιδική. Στην περιοχή της Νάουσας, όπως ανέφερα, είχε επιβληθεί δήμευση περιουσιακών στοιχείων σε βάρος των επαναστατών. Στην μελέτη του Kemal, γίνεται αναφορά στα οθωμανικά αρχεία των εκκλησιών και μοναστηριών της Νάουσας, που είχαν καταστραφεί, που οι Οθωμανοί λογιστές κατέγραψαν τις περιουσίες τους: Αυτά είναι το μοναστήρι του Προδρόμου και του Αγιά Σωτήρα, (οι εκκλησίες) του Άη Γιώργη, του Αγιά Δημήτρη, του Αγιά Μηνά, της Αγίας Παρασκευής, των Ταξιάρχων, της Υπαπαντής... (σελίδα 326). Στην πολύτομη “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους” (Εκδοτική Αθηνών 1975) και στον τόμο ΙΒ, σελίδες 234-236, υπάρχει ενδιαφέρουσα αναφορά στην ‘Έναρξη και καταστολή της Επαναστάσεως στη Νάουσα’, που έχει γραφεί από τον Καθηγητή Βασίλειο Βλ. Σφυρόερα (1921-2015)34. Σε κανένα σημείο του δημοσιεύματος του Σφυρόερα, ως προς όσα διαδραματίστηκαν κατά την καταστολή από τους Οθωμανούς της εξέγερσης στη Νάουσα, δεν γίνεται αναφορά στην συμμετοχή Εβραίων, κατά την εκτέλεση των επαναστατών που είχαν συλληφθεί από . Ο Σφυρόερας διασώζει το εξής απόσπασμα αναφοράς, που είχε στείλει προς τον Ιεροδίκη της Βέροιας στις 21 Απριλίου 1822 ο Εμπού Λουμπούτ35: “...όταν εισήλθομεν θριαμβευτικώς εντός της ειρημένης πόλεως (αναφέρεται στη Νάουσα ή Aǧustos), γενόμενοι κύριοι αυτής, οι καπεταναίοι αυτών, επωφελούμενοι του σκότους της νυκτός κατώρθωσαν να αποδράσουν εις τα γειτονικά όρη..., όσοι όμως εκ των ειρημένων επαναστατών δεν κατώρθωσαν να διαφύγουν, κρυβέντες εντός της πόλεως, συνελήφθησαν, εφαρμοσθεισών κατ’ αυτών αυστηρότατα και άνευ οίκτου των διατάξεων του εκδοθέντος ιερού φετφά36. Ούτοι, υπερβαίνοντες τας δύο χιλιάδας, εθανατώθησαν πάντες, είτε διελθόντες διά στόματος μαχαίρας, είτε σταλέντες εις την κόλασιν δι’ απαγχονισμού, τα τέκνα και αι σύζυγοι αυτών εξηνδραποδίσθησαν, αι περιουσίαι των εδημέυθησαν κσι πσρεδόθησαν εις το πυρ, συμπληρωθείσης ούτω της νίκης και εκτελεσθείσης πλήρως της αυτοκρατορικής επιθυμίας”. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Τον τέταρτο αιώνα μ. Χ. κορυφώθηκε η σύγκρουση μεταξύ Συναγωγής και Εκκλησίας. Το εκχριστιανισμένο πλέον ρωμαϊκό κράτος, κυρίως από την ιουστινιάνεια νομοθεσία και μετά, καθιερώνει θεσμικά διακρίσεις κατά των Εβραίων της Αυτοκρατορίας. Οι Ιουδαίοι είναι υπήκοοι του βασιλέως με περιορισμένα δικαιώματα. Απόρροια αυτής της κατάστασης υπήρξε ο οξεία αντιπαράθεση της Εκκλησίας εναντίον της Συναγωγής. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία επιβιώνει ως τις μέρες μας η άκρως φυλετική και αντισημιτική πολεμική, έχοντας παρεισφρήσει στην υμνολογία της Μεγάλης Εβδομάδας και ιδίως σε όσα ακούγονται την Μεγάλη Πέμπτη. Οι λαϊκές προλήψεις των χριστιανικών πληθυσμών κατά των Εβραίων, δεν μπορεί παρά να στηρίζονται στα ποικίλα κακόβουλα μυθεύματα, που έστω σε υφέρπουσα μορφή, δεν έχουν εγκαταλείψει πιστούς ιδίως των Ανατολικών Εκκλησιών. Κατά την διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, η αντιμαχία μεταξύ Ορθοδόξων Χριστιανών, μελών του Ρουμ Μιλέτ, και Εβραίων, αποκτά, πέραν των “θεολογικών αντισημιτικών ερεισμάτων”, έντονο στήριγμα στον οικονομικό ανταγωνισμό των δύο κοινοτήτων στα πλαίσια της Αυτοκρατορίας των Σουλτάνων. Τον δέκατο όγδοο αιώνα εμφανίζεται ως περιοδεύων ιεροκήρυκας Κοσμάς Αιτωλός (1714-1779), που προσπαθεί με τους λόγους του να ενισχύσει το θρησκευτικό φρόνημα των Ρωμιών. Αρκετά από τα κηρύγματα του Πατροκοσμά, που έχουν διασωθεί, χαρακτηρίζονται από εντονότατο αντιεβραϊκό μένος, με σαφείς βολές κατά των Εβραίων, ως οικονομικών ανταγωνιστών των Ρωμιών. Υποθέτω, ότι και άλλοι Χριστιανοί διδάχοι θα ενίσχυαν τους λόγους τους προς στήριξη της Ορθοδοξίας των Ρωμιών με βολές κατά των Εβραίων, αλλά η περίπτωση του αγίου Κοσμά του Αιτωλού είναι χαρακτηριστική, διότι έχουν διασωθεί πολλές από τις διδαχές του. Κατά την εξέγερση των Ρωμιών (Αρβανιτών και Ελλήνων), το 1821 κατ’ αρχάς στον Μωριά και στη συνέχεια στη Ρούμελη, κατά της οθωμανικής εξουσίας, συναντούμε επανειλημμένα, ότι η βία των επαναστατών δεν περιοριζόταν μόνον κατά των Μουσουλμάνων Οθωμανών (Τούρκων ή Αλβανών), αλλά με ιδιαίτερη σκληρότητα είχε εκδηλωθεί και κατά των Εβραίων, που ήταν το ίδιο ραγιάδες της Υψηλής Πύλης. Ακραίες περιπτώσεις γενοκτονικής έκτασης διωγμών κατά των Εβραίων από τους Χριστιανούς επαναστάτες, είχαν εκδηλωθεί κατά την άλωση της Τριπολιτσάς και κατά την επίθεση στο Βραχώρι (Αγρίνιο) το 1821. Κατά την διήγηση της καταστολής της εξέγερσης του Βερμίου, με επίκεντρο την πόλη της Νάουσας, το 1822, οι περισσότεροι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το θέμα, επισημαίνουν, χωρίς ερείσματα ως προς τις περιγραφές τους, στην συμμετοχή εξακοσίων Εβραίων από την Θεσσαλονίκη, σαν εκουσίων δημίων των Χριστιανών, που είχαν συλληφθεί από τα οθωμανικά στρατεύματα και εκτελέστηκαν στη Νάουσα. Το δημοσίευμά μου, επικεντρώνεται στην αντιεβραϊκή πτυχή, που εμπλουτίζει τις πλείστες διηγήσεις σχετικά με την αιματηρή κατάπνιξη της επανάστασης της Νάουσας, χωρίς μελέτη των οθωμανικών αρχείων που περιγράφουν με αξιοπρόσεκτες λεπτομέρειες την εξέλιξη των γεγονότων, χωρίς να γίνεται η ελάχιστη μνεία σε συμμετοχή Εβραίων, που συνέδραμαν τους Οθωμανούς σαν δήμιοι των Χριστιανών. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης τον 19ο αιώνα, κυρίως Σεφαραδίτες, που έφτασαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τον 15ο αιώνα, διωγμένοι από τις εστίες τους στην Ιβηρική Χερσόνησο (Ισπανία και Πορτογαλία), ήταν ιδιαίτερα προσηλωμένοι στην Ιουδαϊκή θρησκεία. Στην Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε το πρώτο τυπογραφείο από τους Σεφαραδίτες Εβραίους το 1512 και ήταν και το πρώτο τυπογραφείο σε όλη την Βαλκανική. Το 1528 ιδρύεται στην οθωμανική Θεσσαλονίκη η Ταλμούδ Τορά, που μεταξύ των άλλων είχε και ανώτατη σχολή εκπαίδευσης ραββίνων. Στο κέντρο της Ταλμούδ Τορά λειτουργούσε και η πλουσιότερη βιβλιοθήκη της Θεσσαλονίκης. Είμαι βέβαιος, ότι οι συγγραφείς που προανέφερα και στις διηγήσεις τους, σχετικά με την αιματηρή κατάλυση της εξέγερσης στη Νάουσα από τις οθωμανικές δυνάμεις το 1822 κάνουν λόγο για την εκούσια συμμετοχή 600 Εβραίων από την Θεσσαλονίκη, σαν δημίων των Χριστιανών, αγνοούν μια σημαντική παρακαταθήκη του Εβραϊκού Λαού, που προέρχεται από τον σοφό Χιλέλ τον Πρεσβύτερο (110 π.Χ.- 10 μ.Χ.): “Όποιος καταστρέφει μια ψυχή, είναι σα να έχει καταστρέψει ολόκληρο τον κόσμο. Και όποιος σώζει μια ζωή, είναι σα να σώζει ολόκληρο τον κόσμο”37. ©ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΔΟΥΔΟΣ Ιούλιος 2023