Το διάστημα μεταξύ Φεβρουαρίου και Νοεμβρίου του 2013 ξεκίνησα μια μελέτη διερεύνησης της Κίνησης Hizmet που εμπνέεται και καθοδηγείται από τον Muhammed Fethullah Gülen. Η Κίνηση αυτή έχοντας ως αφετηρία την Τουρκία, είχε επεκτείνει τις πολυσχιδείς δραστηριότητές της σε όλες τις ηπείρους του πλανήτη. Προσωπικά μου προκαλεί θαυμασμό το έργο που έχει κάνει, και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Είχα την ευκαιρία να γνωρίσω ανθρώπους που συμμετείχαν ενεργά στις δραστηριότητες της Κίνησης και τους οποίους εκτιμώ. Όσα γράφω είναι καρπός έρευνας, χωρίς να υποστηρίζω ότι έχω εξαντλήσει όλες τις δυνατότητες για τον σκοπό αυτό. Δεν θα ήταν σωστό να αποσιωπήσω τα αρνητικά σχόλια για την Κίνηση. Άλλωστε είναι αναμενόμενο επακόλουθο η δράση να προκαλεί την αντίδραση. Δεν ήταν δυνατό η Κίνηση Fethullah Gülen να μην προκαλέσει την προσοχή ακόμα και ανθρώπων που είτε απλά διατυπώνουν τον σκεπτικισμό τους, είτε, ακόμα και επειδή ίσως εξυπηρετούν σκοπιμότητες, να επιχειρούν τον μηδενισμό του έργου της.
Προσωπικά έχω καταλήξει, ότι η Κίνηση Gülen, με κριτήρια κοινωνιολογικά κυρίως, αποτελεί πεδίο εφαρμογής της «ηθικής της εργασίας» και των πρακτικών που ακολουθούνται από την καθολική Οργάνωση Opus Dei στο χώρο του Ισλάμ.
Ο Μ. Fethullah Gülen πέθανε στις 20 Οκτωβρίου του 2024 σε νοσοκομείο της Πενσυλβάνια των ΗΠΑ, σε ηλικία 83 ετών. Νοσηλευόταν εξαιτίας νεφρικής και καρδιακής ανεπάρκειας, ενώ επί πολλά χρόνια έπασχε από διαβήτη. Ο ίδιος είχε διατυπώσει την επιθυμία να ταφεί στην Σμύρνη, αλλά κάτι τέτοιο δεν φαίνεται εφικτό, οποότε αναμένεται να ταφεί στην Πενσυλβάνια, όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ο Fethullah Gülen, που οι ακόλουθοί του αποκαλούσαν Hocaefendi (Αφέντη Δάσκαλο, στα ελληνικά) έμενε στο Chestnut Retreat Center, που ανήκει στο κίνημα Hizmet και πρόκειται για ένα δασώδες κτήμα 25 στρεμμάτων στο Poconos (εντός του Ross Township, Κομητεία Monroe, στην Πολιτεία της Πενσυλβάνια, κοντά στο Saylorsburg).
Ο Max Weber, Γερμανός κοινωνιολόγος του περασμένου αιώνα, δημοσίευσε το έργο του με τίτλο, ‘Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus’ (‘Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του Καπιταλισμού’), με τη μορφή σειράς άρθρων τα έτη 1904 και 1905. Στη συνέχεια, το έργο του Weber μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής και κυκλοφόρησε σε πολλές χώρες. ‘Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του Καπιταλισμού’, θεωρείται ίσως το πιο σπουδαίο έργο του Weber, γιατί συνδέει την αλματώδη ανάπτυξη του Καπιταλισμού στην Ευρώπη με μια ασκητική μορφή ευσέβειας, που καλλιεργήθηκε κυρίως στους κόλπους του Καλβινιστικού Προτεσταντισμού. Ακόμα και σήμερα, οι επισημάνσεις του συγγραφέα συνεχίζουν να είναι επίκαιρες, όσον αφορά ερμηνείες «συμπεριφοράς» του Καπιταλισμού της εποχής μας.
Ο Max Weber ανέλυσε την έννοια και το περιεχόμενο της «ηθικής της εργασίας», που κυρίως οι Καλβινιστές υιοθέτησαν ως ουσιώδες γνώρισμα της δικής τους «προτεσταντικής ηθικής». Οι αναλύσεις του, μολονότι διατυπώθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα, εντούτοις έχουν φωτίσει γενικότερα τα ιδεολογικά κίνητρα ανάπτυξης του Καπιταλισμού και σε πολιτισμικές περιοχές του κόσμου ξένες προς το Χριστιανισμό, όπως είναι η Ιαπωνία και η έκρηξη του καπιταλισμού στη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου ή η περίπτωση της Λαϊκής Κίνας και του «οικονομικού θαύματός της», που είναι ακόμα πιο οικείο στις μέρες μας.
Μέχρι τώρα το Ισλάμ φαινόταν να βαδίζει ένα δρόμο μακριά από τις σειρήνες του Δυτικού Κόσμου, ανεπηρέαστο από τη ‘γοητεία’ του Καπιταλισμού. Η μέθη που έχει προκληθεί από τα τεράστια κέρδη των πετροδολαρίων, έχει εκμαυλίσει τους Μουσουλμάνους ηγέτες χωρών του Αραβικού Κόσμου, στις οποίες το υπέδαφος είναι πλούσιο σε αποθέματα ‘μαύρου χρυσού’. Ο ξαφνικός πλούτος που εμφανίστηκε σ’ αυτές τις χώρες και μάλιστα δίχως παρέμβαση του ανθρώπινου μόχθου, έκανε το ισλαμικό ήθος να υποχωρήσει σχεδόν σε πλήρη αφανισμό, αφήνοντας περιθώρια ανάπτυξης μιας χυδαίας υποκρισίας σε ακραία όρια. Στην περίπτωση του Ιράν μάλιστα, η αλλοτρίωση του ισλαμικού ήθους προέρχεται από την οίηση που χαρακτηρίζει το καθεστώς των Μολλάδων, (των Σιϊτών κληρικών που έχουν εγκαταστήσει μια σκληρή και ολοκληρωτική θεοκρατία στη χώρα), όχι μόνον εξαιτίας του πετρελαίου, αλλά και της προοπτικής παραγωγής πυρηνικής ενέργειας.
Η Κίνηση Fethullah Gülen είναι γνωστή και ως Κίνηση ‘Hizmet’. Η τουρκική λέξη ‘hizmet’ αποδίδεται στα ελληνικά ως ‘υπηρεσία’. Στην Τουρκία η κίνηση ονομάζεται και απλά ‘Cemaat’, που σημαίνει ‘Κοινότητα᾿.
Προσεγγίζοντας, όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικά την Κίνηση Hizmet, που εμπνέεται και καθοδηγείται από τον Μ. Fethullah Gülen, με λίγη προσοχή και αρκετή παρατηρητικότητα ο ερευνητής βρίσκει κοινά σημεία μεταξύ της δυναμικής αυτής της Κίνησης και της προτεσταντικής ηθικής ή της ηθικής της εργασίας, έτσι όπως την έχει περιγράψει ο Weber.
Ο M. Fethullah Gülen ζει από το 1999 στις Η.Π.Α., που αρχικά τις επισκέφθηκε για λόγους υγείας και στη συνέχεια παρέμεινε αναγκαστικά. Η εγκατάσταση του Gülen στις Ηνωμένες Πολιτείες χαρακτηρίζεται ως αυτοεξορία του, εξαιτίας των προβλημάτων που του προκαλούσε το στρατιωτικό κατεστημένο της Τουρκίας, που ασκούσε ασφυκτικό έλεγχο στη δημόσια ζωή αυτής της χώρας μέχρι πριν λίγα χρόνια. Αναμφίβολα, πρόκειται για έναν σεβαστό και πολυτάλαντο άνθρωπο. Χωρίς να διαθέτει ακαδημαϊκούς ή άλλους κοσμικούς τίτλους, εμπνέει αυτή τη στιγμή, αναφερόμαστε στο 2013, περισσότερους από 7.000.000 ανθρώπους στην Τουρκία, αλλά και σε άλλες χώρες του κόσμου, όπως υποστηρίζουν οι ακόλουθοί του.
Η Κίνηση δεν αποδέχεται τον χαρακτηρισμό ότι είναι πολιτικό κίνημα, που διάφοροι κύκλοι της αποδίδουν. Από την άλλη μεριά θα μπορούσε δικαιολογημένα να χαρακτηρισθεί η Hizmet σαν ένα άτυπο think tank σε πολλά πεδία σκέψης, συμπεριλαμβανομένης και της πολιτικής στρατηγικής.
Ο M. Fethullah Gülen ζει μια απλή ζωή, αφοσιωμένος στην αποστολή του. Για τους ανθρώπους της ‘Κοινότητας’ (Cemaat) είναι ο Hocaefendi, ο Κύριος Διδάσκαλος ή ο Αφέντης Δάσκαλος. Προσφέρει όχι μόνο στην Τουρκία, αλλά και σ’ όλο τον κόσμο μια διαφορετική όψη του Ισλάμ. Δεν συνηγορεί υπέρ της νεοτερικότητας στην πίστη, αλλά εμπνέεται από τις διδαχές του Bediuzzaman Said Nursî και από αξίες του Σουφισμού. Το Ισλάμ που διδάσκει ο Hocaefendi προσφέρει το μήνυμα του Κορανίου, κατά τρόπο συμβατό με τις συνθήκες του 21ου αιώνα. Σε καμιά περίπτωση το μήνυμα του Fethullah Gülen δεν θα μπορούσε να ενταχθεί στο ρεύμα ενός φιλελεύθερου Ισλάμ (Liberal Islam).
Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η Κίνηση είναι ένα ανανεωτικό πνευματικό κίνημα στους κόλπους του Ισλάμ. Διακηρύσσει την ειρηνική και γόνιμη συνύπαρξη μεταξύ θρησκευτικής πίστεως και σύγχρονης επιστήμης και δεν αντιμετωπίζει την σκέψη της εποχής μας με απαγορεύσεις. Τάσσεται υπέρ μιας πολυκομματικής δημοκρατίας στην Τουρκία. Θεωρεί ότι η εκπαίδευση με σωστό προσανατολισμό μπορεί να γίνει το θεμέλιο για μια κοινωνία ειρήνης. Τάσσεται υπέρ της ανάπτυξης του διαθρησκειακού διαλόγου μεταξύ του Ισλάμ και των θρησκειών που μοιράζονται την αβρααμιαία κληρονομία (Χριστιανισμός και Ιουδαϊσμός), ενώ γενικότερα ενθαρρύνει την καλλιέργεια του αλληλοσεβασμού και της ανεκτικότητας μεταξύ ανθρώπων με διαφορετικά πιστεύω. Εκτός από τον διαθρησκειακό διάλογο η Κίνηση συμμετέχει ενεργά σε πρωτοβουλίες ανάπτυξης και καλλιέργειας του διαπολιτισμικού διαλόγου.
Ένα στοιχείο πολύ σημαντικό, που χαρακτήριζε τη σκέψη και έχει αποτυπωθεί στα γραπτά του Said Nursî, είναι η επίγνωση της ανάγκης να διεγερθεί η προσωπική συνείδηση των ανθρώπων. Πρόκειται για μια εξαιρετική τομή του Said Nursî, γιατί στο Ισλάμ κυριαρχούσε η υπαγωγή των πιστών ως ατόμων στην Ummah (στην Κοινότητα των Μουσουλμάνων). Η φωτισμένη και ευαίσθητη προσωπική συνείδηση είναι η προϋπόθεση για να επέλθουν θετικές μεταρρυθμίσεις και αλλαγές στην κοινωνία. Αυτή η σύλληψη του Said Nursî, που έχει υιοθετηθεί και από τον Gülen αποτέλεσε πραγματική τομή για το Ισλάμ. Στο θεσμικό Ισλάμ προτεραιότητα έχει η Κοινότητα των πιστών, ενώ το μεμονωμένο άτομο και η συνείδησή του έρχονταν σε δεύτερη μοίρα, μιας και θεωρούνταν οργανικά στοιχεία της Ούμμα.
Ένα ακόμη αξιοπρόσεκτο στοιχείο που χαρακτηρίζει την Κίνηση Hizmet και την διακρίνει από την επικρατούσα θέση στο σουννιτικό Ισλάμ, είναι η τοποθέτησή της υπέρ της Ijtihad1. Εδώ είναι ανάγκη να επισημανθεί, ότι από τις τέσσερις σχολές ερμηνείας του ιερού Νόμου (madhhab) του σουννιτικού Ισλάμ, η σχολή Hanafi, που μεταξύ άλλων περιοχών επικρατεί και στην Τουρκία, ως κληροδότημα από το οθωμανικό παρελθόν της, δεν δέχεται ότι οι πύλες της Ijtihad έχουν κλείσει. Στην πράξη όμως, συχνά οι Hanafi Ουλεμάδες και Μουφτήδες αποδεικνύονται άτολμοι και αποφεύγουν να προβούν σε ερμηνείες της Σαρία με βάση την Ijtihad. Ο M. Fethullah Gülen ακολουθώντας την παράδοση που καθιέρωσε ο Bediuzzaman Said Nursî πιστεύει στην αξία της Ijtihad και τούτο γίνεται φανερό και με τον τρόπο που καθοδηγεί και εμπνέει τα μέλη της Cemaat.
Τα μέλη της Κίνησης, ως μαθητές του Hocaefendi, ενθαρρύνονται να μελετούν το μνημειώδες έργο ‘Rizale i Nur Küllıyatı’ του Bediuzzaman Said Nursî, που αποτελεί ένα ερμηνευτικό υπόμνημα του Κορανίου (Tafsir). Ο Said Nursî, έγραψε το παραπάνω πολύτομο υπόμνημά του στο Κοράνιο σε μια μακρά περίοδο, μεταξύ του 1910 και του 1950. Είναι μια εποχή που ο μαχητικός αθεϊσμός ορθώνει ανάστημα απέναντι στην πίστη και αμφισβητεί το κύρος της θρησκείας, σε όλη της Ευρώπη αλλά και στην Τουρκία. Ιδίως μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη γέννηση της νέας Τουρκίας, η επίσημη ιδεολογία του κεμαλικού εθνικισμού, με ποικίλα μέτρα θεωρείται ότι εκφράζει σαφή απαξία κατά της μουσουλμανικής θρησκείας. Έτσι το ‘Rizale i Nur Küllıyatı’, αντιπαραθέτει στην αθεΐα και στον νατουραλισμό, που επικαλούνται τη σύγχρονη επιστήμη και στηρίζουν τη νεοτερική λαίλαπα, που έχει κατακλύσει το υπό διαμόρφωση «ενιαίο τουρκικό έθνος», την αξία της πίστης, τη σοφία του Κορανίου και προβάλλει την συνύπαρξη και εναρμόνιση θρησκείας και επιστήμης. Ο Fethullah Gülen προσεγγίζει το Rizale i Nur του Bediuzzaman Said Nursî με τα δεδομένα των σύγχρονων συνθηκών, προκειμένου να υπερασπισθεί ένα Ισλάμ, που χωρίς να είναι θεολογικά αλλοιωμένο χάριν προσαρμογής στις απαιτήσεις ενός κόσμου που αγνοεί την έννοια του ‘ιερού’, εντούτοις είναι ένα σύστημα πίστης και ζωής που συνδιαλέγεται άνετα και δίχως μειονεξίες με την επιστήμη και με τα επιτεύγματα της μοντέρνας εποχής μας.
Η Κίνηση διατηρεί ένα ευρύτατο δίκτυο εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, όλων των βαθμίδων, στην Τουρκία, σε χώρες της Κεντρικής Ασίας, στις Η.Π.Α., σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, των Βαλκανίων αλλά και της Αφρικής. Υπάρχουν δύο χαρακτηριστικά που ξεχωρίζουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κίνησης. Το ένα είναι πως στα σχολεία της προσφέρεται εγκύκλια μόρφωση ικανοποιητικής ποιότητας και το άλλο, ότι αποτελεί στρατηγική επιλογή του εκπαιδευτικού προγράμματος η τουρκική γλωσσομάθεια, ακόμα και όταν οι μαθητές δεν έχουν άμεση ή έστω έμμεση σχέση με την Τουρκία ή με τουρκική φυλετική καταγωγή.
Οι άνθρωποι της Κοινότητας έχουν εφημερίδες και περιοδικά, στην Τουρκία, στη Δυτική Ευρώπη, σε βαλκανικές χώρες, σε χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, στην Αμερική, τηλεοπτικούς σταθμούς και ένα ανεξάρτητο πρακτορείο ειδήσεων. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας στην έντυπη και στην ηλεκτρονική μορφή τους, σε μια ποικιλία γλωσσών και όχι μόνο στην τουρκική, είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος διάδοσης των αρχών που διέπουν την Κίνηση, ενώ αποφεύγεται, κάθε προσηλυτισμός ετερόθρησκων στο Ισλάμ. Χαρακτηριστικό είναι ότι και σε χώρες, που ίσως θα υπήρχαν περιθώρια άσκησης έστω και κεκαλυμμένου προσηλυτισμού, μέσω των σχολείων ή άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Κίνησης, τούτο, με ιδιαίτερη επιμέλεια δεν συμβαίνει.
Πίσω από όλα αυτά τα έργα, τα χρηματοβόρα projects της Κίνησης, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, εγκατεστημένοι κυρίως στην Τουρκία που ξέρουν κάτι πολύ καλά, πώς να παράγουν χρήμα! Είναι επιχειρηματίες κάθε είδους δραστηριότητας, επιστήμονες που ασκούν κερδοφόρα επαγγέλματα, ακαδημαϊκοί δάσκαλοι κ.ά.. Πρόκειται για την καινούργια οικονομική ελίτ της Τουρκίας που εμφανίστηκε στην εποχή του κ. Ertoğan. Πρόκειται για ανθρώπους, που οι πιο πολλοί δεν έχουν σχέση με τα παραδοσιακά τζάκια της χώρας και συχνά ζουν σε αστικά κέντρα της Ανατολίας και όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη. Έχουν μάθει να εργάζονται σκληρά, αρνούνται να ζουν πολυτελώς και κυρίως επιδεικτικά. Τους χαρακτηρίζει κάτι ακόμη, που φαίνεται σημαντικό, είναι πιστοί Μουσουλμάνοι με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Είναι πρόθυμοι να εκτελέσουν οποιαδήποτε εντολή δεχθούν από στελέχη της Κοινότητας και μάλιστα με δικά τους έξοδα, έστω και αν πρόκειται να μετακινηθούν στη Λατινική Αμερική ή στην Αφρική ή σε κάποια βαλκανική χώρα και να μείνουν εκεί όσες μέρες είναι απαραίτητο. Αυτοί οι επιχειρηματίες που είναι στενά συνδεδεμένοι με τον Hocaefendi, έχουν τον τρόπο να ασκούν την επιρροή τους και σε άλλους ανθρώπους του χρήματος, που τους πείθουν να προσφέρουν οικονομική στήριξη στα προγράμματα της Hizmet, ακόμα και αν οι ίδιοι δεν είναι αυστηρά προσηλωμένοι στην τήρηση των κανόνων της θρησκείας.
Το 2010 η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Suzan Hansen2 επισκέφθηκε το Saylorsburg της Pennsylvania, όπου κατοικεί ο Gülen. Ο Bekir Aksoy, από τους ανθρώπους του στενού περιβάλλοντος του Fethullah Gülen της εξήγησε, ότι «ο λαός μας (οι άνθρωποι της Hizmet) δεν διαμαρτύρεται. . . Θα υπακούσουν τις όποιες εντολές στο έπακρο. . . . Επιτρέψτε μου να το θέσω με αυτό τον τρόπο. Αν ένας άνθρωπος με διδακτορικό και μια καριέρα ήρθε να δει τον Hocaefendi και ο Hocaefendi του πει, ότι το να οικοδομήσουμε ένα χωριό στο Βόρειο Πόλο θα μπορούσε να είναι μια καλή ιδέα, ο άνθρωπος με το Ph.D. θα ήταν έτοιμος το επόμενο πρωί με μια βαλίτσα στο χέρι…». Το παράδειγμα του Aksoy που ανέφερε στην Αμερικανίδα δημοσιογράφο είναι ενδεικτικό της αφοσίωσης που διακρίνει τα μέλη της Cemaat απέναντι στον Fethullah Gülen, που μεταφράζεται σε μια αποτελεσματική πειθαρχία, με την οποία παράγεται έργο.
Αυτοί οι επιτυχημένοι «παραγωγοί χρήματος» έχουν μεταφυτεύσει στο τουρκικό τουλάχιστον Ισλάμ, την προτεσταντική ηθική της εργασίας που ανέλυσε ο Max Weber. Επιδιώκουν δίχως τύψεις το κέρδος, ο καθένας στον τομέα του, και κατά βάθος, τα θετικά οικονομικά αποτελέσματα από την δραστηριότητά τους, όχι απλώς τους προκαλούν ικανοποίηση, αλλά τα θεωρούν και σαν μια ιδιαίτερη επιβεβαίωση ευλογίας από τον Αλλάχ. Το ίδιο συνέβαινε με τους Καλβινιστές Προτεστάντες που οικοδόμησαν και διατηρούν ως ένα σημείο ακόμα, τον ελβετικό τραπεζικό ‘παράδεισο’.
Ανέφερα ήδη ότι οι άνθρωποι αυτοί, που ‘κυνηγούν’ το κέρδος, σαν πράξη ευλάβειας, συνήθως αποφεύγουν την ατομική πολυτελή ζωή και κυρίως δεν είναι επιδειξιομανείς. Ή για να είμαστε πιο ακριβείς, αποφεύγουν ό,τι θα μπορούσε να είναι προκλητικό. Το προηγούμενο αφορά κυρίως τα συνειδητά στελέχη της Κίνησης και όχι περιστασιακούς υποστηρικτές της, στους οποίους αναφέρθηκα πιο πάνω. Από τα κέρδη τους είναι πρόθυμοι να διαθέσουν ποσά για την επίτευξη των στόχων της Κοινότητας. Εδώ αξίζει να ειπωθεί, ότι όλα τα σχολεία της Κίνησης λειτουργούν ως ιδιωτικά εκπαιδευτήρια. Τα δίδακτρα συνήθως δεν είναι υψηλά και προσφέρεται η ευχέρεια σε μαθητές και μαθήτριες άπορων οικογενειών να φοιτήσουν στα σχολεία της Κοινότητας, χάριν ενός ευφυούς και καλά οργανωμένου δικτύου παροχής υποτροφιών….
Η άποψη ότι μέσω της Κίνησης του Fethullah Gülen έχει διεισδύσει στον κόσμο του Ισλάμ η «ηθική της εργασίας» του Καλβινισμού ομολογώ πως δεν είναι δική μου, αν και την υιοθετώ. Είχε διατυπωθεί ήδη το 2009 από τον συνεργάτη του γερμανικού περιοδικού ‘Der Spiegel’ Daniel Steinvorth στο άρθρο του, «The Fethullah Gülen Movement Pillar of Society or Threat to Democracy?» (Η Κίνηση Fethullah Gülen Στύλος της Κοινωνίας ή Απειλή της Δημοκρατίας;)3
Η Cemaat (Κοινότητα), εκτός του ότι υπερασπίζεται και στηρίζει την πολυκομματική δημοκρατία στην Τουρκία, εκ των πραγμάτων αναδεικνύεται επίσης ένθερμος υποστηρικτής της ελεύθερης αγοράς, όπως συνηθίζεται να αναφερόμαστε στον Καπιταλισμό της εποχής της παγκοσμιοποίησης. Αυτό είναι φυσικό παρεπόμενο από τη στιγμή που οι ‘επιθετικοί’ επιχειρηματίες και τα άλλα στελέχη της Κοινότητας που παράγουν το χρήμα και ενισχύουν οικονομικά δίχως φειδώ τα projects της Κίνησης, αποτελούν και τη ραχοκοκαλιά της, τουλάχιστον όσον αφορά τη συλλογή πόρων για την υλοποίηση των στόχων της.
Εκ πρώτης όψεως ο Fethullah Gülen έχει καταφέρει τον συγκερασμό μεταξύ αντικρουόμενων μεγεθών. Λόγου χάρη, ο Gülen παραμένει ένας Σουννίτης Μουσουλμάνος που ακολουθεί τη σχολή σκέψης και ερμηνείας του ιερού νόμου (Shari’a) Hanefi. Ταυτόχρονα επικαλείται ως πηγή έμπνευσής του τον Σουφισμό. Όμως οι Σούφι, τουλάχιστον εφόσον δεν αναιρούν την πιστότητά τους στις αυθεντικές αφετηρίες της πνευματικής καταβολής τους, ενώ αποφεύγουν φανερά οποιαδήποτε αντιπαράθεση με τη μουσουλμανική ορθοδοξία, στην πράξη πάντοτε υπερέβαιναν τους περιορισμούς και τις αγκυλώσεις, εντός των οποίων επιβιώνει και συντηρείται κάθε μορφής θρησκευτική ορθοδοξία. Οι Σούφι πάντοτε επιδίωκαν και συνεχίζουν να επιδιώκουν τη διείσδυσή τους στην ουσία των πραγμάτων, στο απώτατο βάθος της αλήθειας, που μπορεί να μεταμορφώσει υποστατικά τον άνθρωπο. Οι Σούφι ανέκαθεν αμφισβητούσαν τις κατεστημένες ιδέες και αξίες και κάθε ειδωλολατρική προσήλωση στους τύπους της θρησκείας. Απέφευγαν όμως με επιμέλεια και σοφία την ευθεία σύγκρουση με τους φορείς εξουσίας, που υπερασπίζονται τις φόρμες, όπως συνέβαινε στο παρελθόν, συμβαίνει όμως και τώρα, δηλαδή το κράτος και τη θεσμική θρησκεία, εκτός από εξαιρετικές περιπτώσεις που ήταν ανάγκη να ανατρέψουν τον κανόνα.
Η Κίνηση Fethullah Gülen εμφανίζεται νομιμόφρων απέναντι στο καθεστώς της Τουρκικής Δημοκρατίας. Αυτή η νομιμοφροσύνη είναι άσχετη με τη διακυβέρνηση της χώρας από το κόμμα ΑΚΡ (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης) του κ. Ertoğan. Την ίδια τακτική ακολουθεί η Κίνηση και στις χώρες που «φιλοξενούν» δράσεις και προγράμματά της, ακόμα και αν πρόκειται για αμφισβητούμενης νομιμότητας απολυταρχικές ή άκρως διεφθαρμένες κυβερνήσεις, όπως αυτές των νεοσύστατων κρατών που προήλθαν από τη διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης στην Κεντρική Ασία.
Τα τελευταία χρόνια η κυβέρνηση Ertoğan και προσωπικά ο Τούρκος πρωθυπουργός δεν κρύβει την έντονη δυσαρέσκειά του απέναντι στην Κίνηση και στους ανθρώπους της. Αφορμή γι’ αυτό, φαίνεται πως υπήρξε η αμφισβήτηση εκ μέρους του Fethullah Gülen ορισμένων επιλογών της τουρκικής κυβέρνησης. Λόγου χάρη ο Gülen είχε εκφρασθεί κριτικά και αμφισβήτησε τον τρόπο με τον οποίο είχε επιχειρηθεί η μεταφορά ανθρωπιστικού υλικού στη Λωρίδα της Γάζας με τον στολίσκο πλοίων (Gaza Freedom Flotilla), με πρωταγωνιστικό ρόλο της τουρκικής μη κυβερνητική οργάνωσης ‘İHH İnsan Hak ve Hürriyetleri ve İnsani Yardım Vakfı’ (ΙΗΗ Οργάνωση Ανθρωπιστικής Βοήθειας), αγνοώντας τις αντιρρήσεις του Κράτος του Ισραήλ4, με επακόλουθο δυσάρεστες συνέπειες. Στον αιματηρό εμφύλιο της Συρίας, η κυβέρνηση της Τουρκίας είναι γνωστό, ότι είχε πάρει σαφή θέση υπέρ των αντικυβερνητικών δυνάμεων. Και σε εκείνη την περίπτωση ο Fethullah Gülen έχει ασκήσει σκληρή κριτική κατά της τουρκικής παρέμβασης στον συριακό εμφύλιο πόλεμο5.
Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ο Hocaefendi εμφανίζεται να εμπνέεται από τον Σουφισμό και έχει συγγράψει ένα τετράτομο έργο με θέμα την κατανόηση της εφαρμογής του Σουφισμού, που έχει κυκλοφορήσει το 2011 και σε αγγλική μετάφραση6. Ως προς αυτό το σημείο, θα ήταν άδικο να αμφισβητήσει ο οποιοσδήποτε ότι ο Fethullah Gülen, όχι απλώς εμπνέεται από την μυστική παράδοση του Ισλάμ αλλά ότι ο ίδιος προσωπικά έχει βιώματα που πηγάζουν από τον Σουφισμό, παρόλο, που είναι άγνωστο αν ποτέ ο ίδιος ο Gülen είχε γίνει δεκτός σε κάποια σούφικη Αδελφότητα και αν έκανε υπακοή καθοδήγησης από κάποιον Σούφι Σεΐχη. Η παρατήρηση της δράσης της Κίνησης Hizmet και των ανθρώπων που την εκπροσωπούν σε τομείς που δεν συνδέονται στενά με πνευματικούς τομείς, αλλά με επιχειρηματικές δραστηριότητες, δικαιολογημένα μπορεί να γεννήσει ερωτηματικά, κατά πόσο ακόλουθοι του Hocaefendi έχουν ενστερνισθεί, έστω και κατά κάποιο τρόπο αρχές του Σουφισμού.
Η Κίνηση Gülen αποστασιοποιείται με πραγματιστικό ζήλο από τον Σουφισμό ως προς την εκ μέρους της αντιμετώπιση του πλούτου. Στην παράδοση του ‘Tasawwuf’ (παραδοσιακή ονομασία του Σουφισμού), διακρίνουμε μια σαφή επιλογή της εθελούσιας φτώχειας και περιφρόνηση του πλούτου. Στον Σουφισμό δεν αντιμετωπίζεται ο πλούτος και η οικονομική ισχύς ως κάτι το εκ προοιμίου αρνητικό ή κακό. Θεωρείται όμως ότι, τόσον ο πλούτος, όσο και η «διαδικασία» απόκτησής του, δημιουργεί προϋποθέσεις πολλαπλών δεσμεύσεων στον άνθρωπο, περιορίζοντας την ελευθερία του και καθιστώντας την ύπαρξή του εν κατακλείδι «εμπορεύσιμο είδος». Από την άλλη μεριά η ενασχόληση με την συσσώρευση πλούτου είναι μάλλον η πιο σύντομη οδός για την αλλοτρίωση του ανθρώπου. Παρόλα αυτά στην Κίνηση του Χότζα «συνωστίζονται» επιτυχημένοι οικονομικοί παράγοντες, που όπως λέχθηκε και πρωτύτερα, ‘κυνηγούν’ το χρήμα και επιδιώκουν την αύξηση των κερδών τους, κάνοντας χρήση των κανόνων που ισχύουν στην αγορά χωρίς ιδιαίτερες τύψεις ή ενδοιασμούς. Η κατάφαση της Κίνησης απέναντι στον πλούτο αναμφίβολα την αποσυνδέει από τις διδαχές του Σουφισμού (Tasawwuf). Από την άλλη μεριά όμως, συμπλέει απόλυτα με την «ευλογία» του πλούτου από την ισλαμική “ορθοδοξία”, σουννιτική και σιϊτική. Εδώ μπορούμε να επισημάνουμε και μια άλλη δυσαρμονία μεταξύ του Σουφισμού και της Hizmet. Ο Σουφισμός, όσο διατηρούσε και διατηρεί την καθαρότητα και την πιστότητα στις ρίζες των καταβολών του, ποτέ δεν υπήρξε μια πρόταση ζωής που απευθύνεται προς τις μάζες, η Κίνηση Hizmet όμως είναι εξωστρεφής από κάθε άποψη και σε μεταφυσικό επίπεδο επιδιώκει να προετοιμάσει όσο το δυνατό περισσότερο πλήθος ανθρώπων για το Kıyamet (Δευτέρα Παρουσία, Ημέρα της Κρίσεως)!
Η Κίνηση έχει υιοθετήσει από την παράδοση του Said Nursî τον εμπλουτισμό των πέντε ημερήσιων προσευχών με πρόσθετες σύντομες ακολουθίες επί πλέον ευχών, σαν τον ατομικό κανόνα που ακολουθούν οι Σούφι (ζικρ ή ντερς ή χιζμέτ). Σ’ αυτή την περίπτωση είναι ολοφάνερη η μίμηση πρακτικών που ακολουθούν οι δερβίσηδες των διαφόρων σούφικων αδελφοτήτων (tariqa). Αν μια τέτοια πρακτική ευσέβειας δεν αλλοιωθεί και παραπέσει στο επίπεδο μιας επαναλαμβανόμενης συνήθειας, τότε πράγματι ια μπορούσε να προσφέρει στους ακόλουθους του Hocaefendi τη δυνατότητα εμβάθυνσης στο περιεχόμενο της πίστης τους. Τα μέλη της Κοινότητας, σε αντίθεση με άλλους θρησκευτικούς μουσουλμανικούς κύκλους μυούνται στην πνευματική αρετή της καλλιέργειας πνεύματος ανεκτικότητας απέναντι σε άλλα θρησκεύματα και στους πιστούς τους, κυρίως προς τα θρησκεύματα της κοινής αβρααμιαίας κληρονομίας (Ιουδαϊσμός και Χριστιανισμός). Αυτό είναι θετικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την Κίνηση και αποτελεί κληροδότημα από την παρακαταθήκη του Said Nursî, όπως και από τον πλούτο του Σουφισμού. Οι πρωτοβουλίες της Κίνησης για την ανάπτυξη του διαθρησκειακού και διαπολιτισμικού διαλόγου, σε μια εποχή που στους κόλπους του Ισλάμ ασκεί έντονη επιρροή ο τζιχαντισμός και ο δογματικός φανατισμός των Σαλαφιτών και των κάθε λογής παραφυάδων τους, δεν μπορεί παρά να θεωρούνται ανεπιφύλακτα θετικές. Το ίδιο ισχύει και για το άλλο στοιχείο που χαρακτηρίζει την Κίνηση Hizmet και αφορά την ένθερμη υποστήριξη της εναρμόνισης πίστης και επιστήμης. Ο αυθεντικός Σουφισμός καλλιεργούσε ανέκαθεν βαθειά ανεκτικότητα και ειλικρινή σεβασμό σε πνευματικές παραδόσεις εκτός και πέραν του Ισλάμ, κάτι που ακολουθεί η Cemaat. Έτσι η Κίνηση Gülen εμφανίζεται ως μια ισλαμική δύναμη, που μπορεί χωρίς κόμπλεξ να διαλέγεται ισότιμα με τη Δύση, χρησιμοποιώντας κοινή γλώσσα μ’ αυτή. Κλείνοντας την αναφορά μας στις σχέσεις της Κίνησης Gülen με το Σουφισμό, σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να εκληφθεί η Hizmet ως μια σύγχρονη σούφικη αδελφότητα, κάτι που ποτέ δεν έχει υποστηριχθεί από τους μαθητές του Fethullah Gülen. Ο Zeki Saritoprak, νομίζω ότι εύστοχα χαρακτήρισε τον Hocaefendi ως «ένα Σούφι που ακολουθεί το δικό του δρόμο»7. Πρέπει όμως να ληφθεί υπόψη, ότι ο Gülen, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ποτέ δεν υπήρξε μέλος κάποιας σούφικης αδελφότητας, ούτε θεωρεί πως είναι απαραίτητο για ένα Μουσουλμάνο να συνδεθεί με ένα Σούφι Δάσκαλο (Σεΐχη). Για τον Fethullah Gülen ο Σουφισμός είναι η εσωτερική διάσταση του Ισλάμ και δεν θα πρέπει να υπάρχει διάσταση μεταξύ της εσωτερικής και της εξωτερικής όψης αυτής της θρησκείας8.
Ο αυτοεξόριστος στην Πενσυλβάνια Hocaefendi έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα πραγματιστής. Οι οραματισμοί του και ο απλός τρόπος του βίου του δεν τον κατέστησαν δύσκαμπτο ως προς την κατανόηση του παγκόσμιου περιβάλλοντος και των συνθηκών που έχουν δημιουργηθεί, εντός των οποίων καλείται να υπάρξει το Ισλάμ, συνεισφέροντας στην οικοδόμηση μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, σύνθετης θρησκευτικά. Ο Fethullah Gülen δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί, ότι αναδεικνύεται ένας “προφήτης” του τουρκικού Ισλάμ, που αποδέχεται και ενθαρρύνει την δυτικού τύπου δημοκρατία και κινείται άνετα σε συνθήκες παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Η άποψη του Hakan Yavuz9, σε μια συνέντευξή του που αναφερόταν στον Fethullah Gülen μου προκαλεί ιδιαίτερα την προσοχή μου: «Ο Gülen στη σκέψη του είναι περισσότερο Τούρκος εθνικιστής. Επίσης ενδιαφέρεται κάπως περισσότερο για τις υποθέσεις του κράτους, ενώ δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για τα οικονομικά της αγοράς και για τις νεοφιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές»10. Μολονότι η Κίνηση Gülen δεν δημοσιοποιεί μια οργανωτική δομή με κεντρική συγκεντρωτική διοίκηση, εντούτοις, όπως ομολογούν κύκλοι στελεχών της, οι «βουλές» του Δασκάλου είναι νόμος…. Το θέμα είναι πως ο αποτελεσματικός συντονισμός των ποικίλων δράσεων, που οργανώνει και υλοποιεί η Κίνηση Hizmet ανά τον κόσμο, αποκαλύπτει την ύπαρξη μιας αδιόρατης μεν, αλλά υπαρκτής συγκεντρωτικής διοίκησης που σχεδιάζει και συντονίζει τις δραστηριότητές της άκρως επιτυχημένα και αποτελεσματικά!
Αντιλαμβάνομαι την Κίνηση Hizmet, ως μια σύνθεση του ήθους που μπορεί να εμπνεύσει σε άτομα η «ηθική της εργασίας» κατά τον Weber, με το όραμα υπηρεσίας και παρέμβασης στα ζητήματα του σύγχρονου κόσμου, που εμφανίζεται να ασκεί μια οργάνωση όπως το Καθολικό ‘Opus Dei’11,12. Η Κίνηση αποκρούει τόσο την επιρροή της από την προτεσταντική ηθική, όσο και από το ‘Opus Dei’. Στο Hizmet Movement News Portal του διαδικτύου, είχε δημοσιευθεί στις 13/04/2011 στη στήλη ‘Gülen Community and Gülen’s Reminder’, άρθρο του δημοσιογράφου της ‘Hurriyet’ Hadi Uluengin, με το οποίο προσπαθεί να αποσείσει τις εκλαμβανόμενες μάλλον σαν μομφές, τόσο την επιρροή της προτεσταντικής καλβινικής ηθικής μεταξύ των στελεχών της Κίνησης, όσο και την επίδραση της οργάνωσης ‘Opus Dei’, ως προτύπου, στο πολυσχιδές έργο που συντελείται υπό την έμπνευση του Fethullah Gülen.
Κατά καιρούς εγείρονται επιφυλάξεις ή και οξείες αμφισβητήσεις κατά της Κίνησης Hizmet, από κύκλους τόσο εντός του Ισλάμ, όσο και εκτός. Δεν είναι λίγοι αυτοί που είναι απόλυτα αρνητικοί και όχι απλά επιφυλακτικοί απέναντι στον Fethullah Gülen προσωπικά, αλλά και απέναντι στις δραστηριότητες της Κίνησης Hizmet. Θα περιορισθώ να αναφέρω τον Αμερικανό δημοσιογράφο και διανοούμενο Stephen Schwartz, προσήλυτο στο Ισλάμ, ο οποίος έχει γράψει αρκετές πολεμικές κατά της Κίνησης και του Hocaefendi. Αμφισβητείται έντονα το υποτιθέμενο κατά τον Schwartz «νέο» Ισλάμ του Gülen. Θεωρεί πως το αντιδραστικό Ισλάμ, που έχει εκθρέψει τους ισλαμοφασίστες τρομοκράτες, λανσάρεται από την Κίνηση με έναν έξυπνο και αποτελεσματικό τρόπο στους Ευρωπαίους και στους Αμερικανούς, χρησιμοποιώντας τους κανόνες του σύγχρονου marketing. Στις 26/07/2008 ο Stephen Schwartz είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο με τίτλο «The real Fethullah Gülen»13, ενώ στις 29/03/2010 ο Schwartz είχε δημοσιεύσει άρθρο με τίτλο, «Islamist Gülen Movement Runs U.S. Charter Schools», που έχει κυκλοφορήσει ευρέως και στις 13/01/2013 είχε αναδημοσιευθεί πάλι στο διαδίκτυο14. Το δεύτερο από τα παραπάνω δημοσιεύματα, εξέφραζε τις ανησυχίες μερίδας της αμερικανικής κοινής γνώμης για την εξάπλωση στις Η.Π.Α. των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Κίνησης Gülen, η οποία μπορεί να μην ασκεί απροκάλυπτη προπαγάνδα υπέρ του Ισλάμ, αλλά αναμφίβολα κάνει «εξαγωγή» της τουρκικής κουλτούρας, με ό,τι αυτό μπορεί να εμπεριέχει και να συνεπάγεται για τους δέκτες της. Ο Stephen Schwartz στις 05/10/2012 δημοσίευσε ένα ακόμη άρθρο με θέμα «Gulen’s False Choice:Silence or Violence»15, στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Gatestone των Η.Π.Α.. Ο Schwartz παραθέτοντας διάφορα στοιχεία από τη δημόσια δραστηριότητα του Fethullah Gülen, επιχειρεί να αποκαλύψει, ότι δεν πρόκειται για έναν κήρυκα της ειρήνης και του διαλόγου, αλλά για έναν επικίνδυνο ισλαμιστή. Στο άρθρο αυτό γίνεται λόγος και για την περίπτωση του Τούρκου συγγραφέα και δημοσιογράφου Ahmet Şık, που επειδή τόλμησε να γράψει ένα βιβλίο ντοκουμέντο στην Τουρκία, με τίτλο «Imamım Ordusu» (Ο Στρατός του Ιμάμη), συνελήφθη στις 3 Μαρτίου 2011 και πέρασε ένα χρόνο στις φυλακές της Silivri. Στις 24/03/2011 η τουρκική Αστυνομία εισέβαλε στα γραφεία της έγκυρης εφημερίδας Radikal, κατάσχεσε όσα έντυπα του βιβλίου του Şık βρήκε εκεί, τα οποία στη συνέχεια κατέστρεψε. Κατά τον Şık, τα στελέχη και οι ακόλουθοι της Cemaat αποτελούν τον στρατό του Ιμάμη, που δεν είναι άλλος από τον Gülen. Τελικά ο Ahmet Şık απελευθερώθηκε μετά από ένα χρόνο, τον Μάρτιο του 201216. Τον Απρίλιο του 2009 το Radio Free Europe–Radio Liberty, παρουσίασε ένα δημοσίευμα για τα σχολεία Gülen στην Κεντρική Ασία. Γινόταν ιδιαίτερη επισήμανση, στο ότι τα "τουρκικά εκπαιδευτικά ιδρύματα έχουν εμφανισθεί στο προσκήνιο μετά από αυξημένο έλεγχο ..., (ότι) κυβερνήσεις, αλλά και πολλοί μελετητές και δημοσιογράφοι υποψιάζονται ότι τα σχολεία αυτά έχουν κάτι περισσότερο από την εκπαίδευση στην ατζέντα τους ...". Το δημοσίευμα αναφέρεται στον Hakan Yavuz, Τούρκο καθηγητή πολιτικών επιστημών του Πανεπιστημίου της Utah, στον οποίο έγινε αναφορά πιο πάνω και ο οποίος αναφέρεται στην Κίνηση Gülen ως «μια πολιτική κίνηση, που πάντοτε, εξ αρχής, είχε πολιτικό χαρακτήρα». Ο ίδιος συνεχίζει γράφοντας ότι «…επιδιώκουν να προσφέρουν την κατάλληλη εκπαίδευση σε μια ελίτ, που θα καταστήσει την Τουρκία παγκόσμιο θρησκευτικό κέντρο, αφού την μεταμορφώσει σε μια ακραιφνώς ισλαμική χώρα. Είναι η πιο ισχυρή κίνηση αυτή τη στιγμή στην Τουρκία… Δεν υπάρχει κάποια άλλη κίνηση που μπορεί να φέρει ισορροπία στην κοινωνία»17. Οι προηγούμενες επισημάνσεις, μάλλον δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό του Gülen ως φορέα του “Νεο-Οθωμανισμού”18 αλλά και ως φορέα της ιδεολογίας του “πανεθνικισμού της Ανατολίας”19.
Το γερμανικό περιοδικό Der Spiegel δημοσίευσε στις 6 Αυγούστου του 2012 ένα άρθρο του Maximilian Popp με τίτλο, ‘Altruistic Society or Sect? The Shadowy World of the Islamic Gülen Movement’ (τεύχος 32/2012), στην έντυπη και στην ηλεκτρονική μορφή του περιοδικού20. Η εισαγωγή του Popp αναφέρει τα εξής: «Εκατομμύρια Μουσουλμάνοι σε όλο τον κόσμο έχουν κάνει είδωλό τους τον Τούρκο ιεροκήρυκα Fethullah Gülen, ο οποίος θέλει να παρουσιάσει τον εαυτό του σαν τον Γκάντι του Ισλάμ. Το Κίνημα Gülen έχει ιδρύσει σχολεία σε 140 χώρες και προωθεί τον διαθρησκειακό διάλογο. Όμως, πρώην μέλη το περιγράφουν ως αίρεση, και ορισμένοι πιστεύουν ότι πρόκειται για μυστική οργάνωση που συνωμοτεί για να επεκτείνει την εξουσία της στην Τουρκία». Σε ένα άλλο σημείο το ίδιο άρθρο παρομοιάζει την Κίνηση Gülen με την Σαϊεντολογία!
Χωρίς διάθεση μηδενισμού ή αποδοχής σεναρίων συνωμοσιολογίας, θα ήθελα να διατυπώσω τα συμπεράσματα στα οποία με έχει οδηγήσει η μικρή και ίσως ελλιπής έρευνα για την Κίνηση Hizmet που καθοδηγείται αυστηρά και πέρα ως πέρα συγκεντρωτικά από τον M. Fethullah Gülen.
Κατ’ αρχάς η υποστήριξη, εκ μέρους της Κίνησης Hizmet, του διαλόγου μεταξύ των θρησκειών που επικαλούνται την κοινή αβρααμιαία προέλευσή τους είναι κάτι το θετικό. Διότι ο διάλογος είναι η μόνη οδός κατανόησης μεταξύ των θρησκευτικών κοινοτήτων των Ιουδαίων, των Χριστιανών και των Μουσουλμάνων, που η ιστορία των σχέσεών τους μέχρι και τις μέρες μας, συχνά είναι βαμμένη με άφθονο αίμα αθώων ανθρώπων. Απόλυτα θετική είναι επίσης η πρωτοβουλία του Fethullah Gülen να υπάρξει συμφιλίωση στην Τουρκία, κατά κύριο λόγο μεταξύ των Σουννιτών Μουσουλμάνων και των Αλεβιτών, οι μνήμες των οποίων είναι ζωντανές από τους γενοκτονικούς διωγμούς που έχουν υποστεί πολλές φορές κατά την οθωμανική περίοδο, αλλά και από τις εις βάρος τους διακρίσεις στην Τουρκική Δημοκρατία. Η εφημερίδα Today’s Zaman, είχε δημοσιεύσει στο φύλο της 19ης Ιουνίου 2013 μια τοποθέτηση του Hacaefendi με τίτλο: ‘Gülen: Alevi-Sunni brotherhood should not be marred by bridge controversy’21.
Το ίδιο ισχύει για τις πρωτοβουλίες διαπολιτισμικού διαλόγου, αφού έχει αποδειχθεί από την πικρή πείρα αιώνων, ότι η άγνοια και οι προκαταλήψεις δημιουργούν προβλήματα και συντηρούν χαώδεις αποστάσεις μεταξύ ανθρώπων, που ενώ κατοικούν στους ίδιους τόπους και αγωνιούν μέσα στις ίδιες κοινωνίες, αδιαφορούν να γνωριστούν μεταξύ τους, με όλα τα δεινά που μπορεί να επιφέρει κάτι τέτοιο. Η εκπαίδευση επίσης, χωρίς αμφιβολία αποτελεί ένα ύψιστο αγαθό, μια ανάγκη, που όταν αποτελεί προνόμιο μόνο των οικονομικά και κοινωνικά προνομιούχων, τότε μύρια αρνητικά στοιχεία στιγματίζουν τις ανθρώπινες κοινότητες και η ειρηνική συνύπαρξη λαών καθώς στηρίζεται σε σαθρό υπόβαθρο αποτελεί μια χίμαιρα.
Το δίκτυο των σχολείων της Κίνησης προσπαθεί να εξαγάγει παντού την τουρκική κουλτούρα, μέσω της διδασκαλίας της τουρκικής γλώσσας. Νομίζω πως αυτή η επιλογή αποκαλύπτει αυτό που έχει λεχθεί για τον Fethullah Gülen,ότι ανεξάρτητα από τί διακηρύττει, είναι ένας Τούρκος εθνικιστής, που στις σύγχρονες συνθήκες, επιδιώκει να ανασύρει από την απαξία του παρελθοντος την κατ’ αυτόν αίγλη του οθωμανικού παρελθόντος. Από την άλλη μεριά, καταδεικνύειται πως η Κίνηση Hizmet κάθε άλλο παρά οικουμενική είναι, ενώ είναι φορέας ενός εξαγώγιμου τουρκικού Ισλάμ. Η προηγούμενη επιλογή σε σχολεία του δικτύου Gülen, υπήρξε αιτία να εμφανιστούν αντιδράσεις ως και απαγορεύσεις για την περαιτέρω ίδρυση σχολείων από την Hizmet (λ. χ. η περίπτωση της Ρωσίας). Η Κίνηση Gülen έχει κατηγορηθεί, ότι το 1990 είχε προσφέρει κάλυψη σε εκπαιδευτικά ιδρύματά της στο Ουζμπεκιστάν και στο Κιργιζιστάν, σε 130 πράκτορες της C.I.A.22. Το προηγούμενο περιστατικό, ακόμη και αν είναι μια φήμη, επιτρέπει την εμφάνιση ερωτηματικών ως προς την ανιδιοτέλεια των σκοπών που επιδιώκουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κίνησης Gülen και επίσης εγείρουν ερωτηματικά, ως προς τα ανταλλάγματα που έχουν απαιτήσει οι αμερικανικές αρχές για την φιλοξενία που παρέχουν στον κύριο Gülen στην Pennsylvania….
H Κίνηση Hizmet δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, που χωρίς αντιρρήσεις μπορεί να μεταφραστεί ως ενδιαφέρον για την διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Η τουρκική εφημερίδα Zaman κατείχε τη δεύτερη θέση σε κυκλοφορία στην Τουρκία, ενώ μερικοί της έδιναν την “πρωτιά”. Η Zaman εκδιδόταν σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή, ενώ υπήρχε και η αγγλόφωνη έντυπη και ηλεκτρονική έκδοση της Today’s Zaman. Η Zaman εκδιδόταν και κυκλοφορούσε εκτός της Τουρκίας, στο Αζερμπαϊτζάν, στη Βουλγαρία, στη Ρουμανία, στη Γερμανία, ενώ στη Γαλλία εκδιδόταν η Zaman France. Επίσης η Κίνηση εξέδιδε το εβδομαδιαίο τουρκικό περιοδικό Aksiyon. Η Κίνηση λειτουργούσε το τουρκικό κανάλι Samanyolu TV, και άλλα μικρότερης εμβέλειας τηλεοπτικά κανάλια, όπως και το ανεξάρτητο πρακτορείο ειδήσεων ‘Cihan News Agency’ (στα τουρκικά ‘Cihan Haber Ajansı’).
Στις συνθήκες του παγκοσμιοποιημένου μετα-καπιταλισμού, που φαίνεται να ασκεί μια απροκάλυπτα στυγνή εξουσία στις κοινωνίες, όλων σχεδόν των χωρών του κόσμου, δύο παράγοντες επηρεάζουν τις εξελίξεις. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι τη δύσκολη και πιο αποφασιστική δουλειά χάριν της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων, για την ποδηγέτηση των λαών μέσω του αποπροσανατολισμού συνήθως της κοινής γνώμης, την διεκπεραιώνουν τα μέσα ενημέρωσης. Έτσι η επιλογή της Κίνησης Hizmet να δώσει μεγάλη βαρύτητα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποτελούσε μια επιλογή τεράστιας στρατηγικής σημασίας. Όσο εκδίδονταν η εφημερίδα Zaman και η αγγλόφωνη Today’s Zaman, τις χαρακτήριζε ήπιο ύφος έκφρασης απόψεων, που χρησιμοποιούσαν για μετριοπαθή κριτική στάση απέναντι στην κυβέρνηση της Τουρκίας. Η Κίνηση Gülen εκτός από το ενδιαφέρον που είχε δείξει έμπρακτα για τα μέσα ενημέρωσης δεν έμεινε αδιάφορη για τους ανθρώπους που συμβάλλουν κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο στη διαμόρφωση των πεποιθήσεων και των τοποθετήσεων της κοινής γνώμης. Έτσι στα πλαίσια της Hizmet είχε δημιουργηθεί ένα δίκτυο επαφής, συνεργασίας και ανταλλαγής απόψεων μεταξύ συγγραφέων και δημοσιογράφων, το «Journalists and Writers Foundation», με λογότυπο ‘Towards Universal Peace’ (Προς την Παγκόσμια Ειρήνη).
Στον τραπεζικό τομέα η Κίνηση δεν είχε μείνει επίσης αδιάφορη. Η τουρκική τράπεζα Asya Bank ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1990 από «μαθητές» του Hocaefendi, διαθέτοντας ως θυγατρική της, την ασφαλιστική εταιρία Işık Sigorta.
Η Κίνηση Hizmet ως μια τεράστια μουσουλμανική ‘αδελφότητα’ απολαμβάνει κατ’ αρχάς θετικής αποδοχής από μέγα πλήθος κυρίως Μουσουλμάνων της Τουρκίας.
Ο M. Fethullah Gülen φανερά απέφευγε να προτείνει μια κοινωνική αλλαγή. Άλλωστε όπως αναφέρθηκε παραπάνω, διάκειται με ευμένεια για τα οικονομικά των αγορών και τις πολιτικές νεοφιλελεύθερης έμπνευσης. Οι άνθρωποι της Κίνησης πολιτικά είναι συντηρητικοί, χωρίς να αποτελούν δεδομένη εκλογική πελατεία κάποιου από τα τουρκικά κόμματα. Όσο υπήρχε η Hizmet δεν είχε ακουστεί να έχει τοποθετηθεί υπέρ των εργαζομένων και των μη προνομιούχων ομάδων του πληθυσμού της Τουρκίας. Η Κίνηση σιωπούσε μπροστά σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης. Η Κίνηση αδιαφορούσε μπροστά στο φαινόμενο μιας αχειράφετης κοινωνίας.
Αναφέρομαι στον πατερναλισμό που επικρατεί στην τουρκική κοινωνία, ακόμα και στην μεγάλη μητρόπολη της Κωνσταντινούπολης, όπου το χειροφίλημα του εργοδότη εκ μέρους του εργαζόμενου ήταν και συνεχίζει να είναι συνηθισμένο φαινόμενο, δείχνοντας πράγματα που παραμένουν απόκρυφα στο υποσυνείδητο ενός ολόκληρου λαού. Επίσης την Hizmet φαίνεται πως δεν την απασχολούσε η λήψη μέτρων, που θα μπορούσαν να υλοποιήσουν το ποιοτικό ζητούμενο της αλληλεγγύης στις σύγχρονες κοινωνίες. Αυτή η σιωπή βέβαια, κατά μία άποψη, προσέφερε στην Κίνηση, την έμπρακτη συμπαράσταση όχι μόνο από την τουρκική κυβέρνηση, αν και όπως έχει ειπωθεί η στάση του άλλοτε πρωθυπουργού Ertoğan, τα δυο τρία τελευταία χρόνια δεν είναι πλέον εγκάρδια (πριν από το 2013), αλλά και από την κυβέρνηση των Η.Π.Α., όπως και από κυβερνήσεις δυτικοευρωπαϊκών χωρών, με σαφή νεοφιλελεύθερο προσανατολισμό στις πολιτικές και οικονομικές επιλογές τους.
Η Κίνηση Hizmet, συνεπής στο συντηρητικό υπόβαθρο της σουννιτικής “ορθοδοξίας” της αρκούνταν ως προς την κοινωνική πρότασή της, σε ό,τι ισχύει εδώ και αιώνες μεταξύ των συντηρητικών Μουσουλμάνων, στην εφαρμογή εκ μέρους των πιστών της υποχρέωσης του zakat, της υποχρεωτικής εκχώρησης προς την κοινότητα των πιστών συγκεκριμένου ποσοστού επί των ετήσιων εισοδημάτων και της εθελούσιας παροχής ελεημοσύνης, που στο Ισλάμ λέγεται sadakah. Στην Κίνηση Hizmet δεν πρόκειται να βρει ο ερευνητής κάτι αντίστοιχο με την ‘πολιτική θεολογία’ που έχουμε συναντήσει μεταξύ Χριστιανών της Λατινικής Αμερικής αλλά και μεταξύ Μουσουλμάνων που αμφισβητούν έντονα την κοινωνική αδικία και την οικονομική ανισότητα που προκαλούν και συντηρούν η αρπακτικότητα όσων νέμονται τον πλούτο και την εξουσία, έστω και αν επικαλούνται το όνομα του Θεού, όπως λόγου χάρη ο Αμπού Νταρ αλ Γκιφάρι23, από τους πρώτους και στενούς συντρόφους του προφήτη Μωάμεθ, ο Σεΐχης Μπεντρετίν Σιμάβναλη24 ή ο σύγχρονος Ιρανός Αλή Σιαρατί25.
Όσα είχα γράψει παραπάνω το 2013, έκρινα σκόπιμο να συμπληρωθούν, μετά τις εξελίξεις που συνέβησαν στην Τουρκία, στις 15 Ιουλίου 2016 και το αποτυχημένο πραξικόπημα κατά της κυβέρνησης Ertoğan, που αποδόθηκε στον M. Fethullah Gülen και την Κίνησή του, όπως έχουν κατηγορηθεί επίσημα. Θεωρήθηκαν υπαίτιοι και εμπνευστές της αποτυχημένης απόπειρας αντικατάστασης της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης της χώρας από μια νέα στρατιωτική δικτατορία.
Η σύγκρουση του κυβερνώντος κόμματος της Τουρκίας, του AK Parti με τον M. Fethullah Gülen και το κίνημά του, γνωστό ως Hizmet ή Cemaa, έχει ως αφετηρία το έτος 2013, όταν ο Recep Tayyip Ertoğan ήταν πρωθυπουργός της χώρας. Η κυβέρνηση είχε αποφασίσει να δημιουργήσει ένα εμπορικό κέντρο στην θέση του πάρκου Γκεζί, κοντά στην πλατεία Ταξίμ. Από τις 28 Μαΐου 2013 αρχίζουν διαδηλώσεις διαμαρτυρίας κατά του κυβερνητικού σχεδιασμού. Οι διαδηλώσεις εξελίχθηκαν σε ταραχές σε όλη τη χώρα, όταν μια ομάδα που είχε καταλάβει το πάρκο δέχθηκε επίθεση της Αστυνομίας. Ο Πρωθυπουργός της χώρας εμφανίστηκε ανυποχώρητος με δηλώσεις του την 1η Ιουνίου 2013 και τότε οι συγκρούσεις διαδηλωτών και Αστυνομίας έλαβαν τη μορφή γενικευμένης εξέγερσης σε όλη την Τουρκία. Ο απολογισμός ήταν, επίσημα, πέντε νεκροί και περισσότεροι από 7.500 τραυματίες, σύμφωνα με τη Διεθνή Αμνηστία. Από τους τραυματίες, 50 περίπου ήταν σε κρίσιμη κατάσταση, άλλοι αντιμετώπιζαν αναπνευστικά προβλήματα και τον κίνδυνο να χάσουν την όρασή τους. Η Διεθνής Αμνηστία με βαρείς χαρακτηρισμούς, έκανε λόγο για «επαίσχυντη βία από την πλευρά των Αστυνομικών», ενώ η τουρκική κυβέρνηση δέχθηκε έντονη κριτική για την όλη στάση της απέναντι στους διαδηλωτές από τις Η.Π.Α. και από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ο Fethullah Gülen είχε ασκήσει κριτική κατά της τουρκικής κυβέρνησης για τη σκληρότητά της και αυτή η στάση του, υπήρξε η αφορμή, σύμφωνα με τους αναλυτές, να προκύψει η σύγκρουση και να εμφανισθεί δημόσια η αντιμαχία μεταξύ της Hizmet και του AK Parti. Είχε προηγηθεί κριτική του Gülen το 2010, κατά του τρόπου που οργανώθηκε η επιχείρηση, που έμεινε γνωστή ως Gaza flotilla και είχε επιδιώξει να «σπάσει» τον ισραηλινό αποκλεισμό της Γάζας, με την μεταφορά ανθρωπιστικού και οικοδομικού υλικού στη Γάζα. Επικεφαλής της όλης οργάνωσης του στολίσκου της Ελευθερίας, όπως είχε ονομαστεί η επιχείρηση, ήταν οργάνωση με δεσμούς με την τουρκική κυβέρνηση. Και τότε, η κριτική του Gülen είχε προκαλέσει δυσαρέσκεια στους Τούρκους κυβερνώντες.
Η αντιμαχία του τουρκικού κράτους απέναντι στον Fethullah Gülen και στο κίνημα Hizmet, είχε φτάσει στα άκρα. Το τουρκικό κράτος είχε κατηγορήσει τον Gülen ως τρομοκράτη και την οργάνωση της Hizmet ως τρομοκρατική οργάνωση. Το 2017 το τουρκικό κράτος αφαίρεση την τουρκική ιθαγένεια από τον Fethullah Gülen, ενώ κατ’ επανάληψη είχε ζητηθεί από τις ΗΠΑ η έκδοσή του στην Τουρκία. Εκτός από την Τουρκία, το Πακιστάν και η διοίκηση Κατοχής της Βόρειας Κύπρου έχουν ανακηρύξει τον Gülen τρομοκράτη και την Hizmet τρομοκρατική οργάνωση. Επί πλέον οι διεθνείς οργανισμοί, Gulf Cooperation Council (Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου) ή Cooperation Council for the Arab States of the Gulf, στο οποίο συμμετέχουν οι χώρες Μπαχρέιν, Κουβέιτ, Ομάν, Κατάρ, Σαουδική Αραβία και Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Organization of Islamic Cooperation (Οργανισμός Ισλαμικής Συνεργασίας), που συγκεντρώνει 57 χώρες μέλη με μουσουλμανικό πληθυσμό, από τις οποίες οι 56 είναι χώρες μέλη των Ηνωμένων Εθνών, έχουν ανακηρύξει ως τρομοκρατική οργάνωση την Hizmet του Gülen.
Ο Ertoğan έχει αποκαλέσει την όλη δραστηριότητα του Hocaefendi και του κινήματός του Paralel Örgütün, δηλαδή ‘παράλληλη οργάνωση’ σε σχέση με την οργάνωση του κράτους, με σκοπό την διαλυτική αποδυνάμωση του δεύτερου και ανάδειξη ενός νέου τουρκικού κράτους, κατά τα πρότυπα των ιδεών και τις οδηγίες προς τους οπαδούς του, του Fethullah Gülen. Η οργάνωση του Gülen συνήθως αποκαλείται FETÖ, αρτικόλεξο που προέρχεται από το Fethullahçı Terör Örgütü στα τουρκικά και σημαίνει Τρομοκρατική Οργάνωση των Φετουλλαχτσήδων (οπαδών του Φετουλλάχ).
Η δημιουργία Paralel Örgüt ή Paralel Yapılanma (παράλληλη οργάνωση ή παράλληλη δομή), που αποδίδεται επίσημα από το τουρκικό κράτος στο κίνημα Gülen, μάλλον αποτελεί ένα δάνειο της έννοιας του parallel state, που έχει χρησιμοποιήσει ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας και ιστορικός Robert O. Paxton, για να περιγράψει οργανισμούς, που η όλη δομή τους μπορεί να συγκριθεί μόνο με τη δομή του κράτους, χωρίς ωστόσο να επιδιώκουν την ανατροπή του επίσημου κράτους. Στο σημείο αυτό, διαφέρει το τουρκικό Paralel Örgüt ή παράλληλη οργάνωση, που αποδίδεται στο κίνημα του Fethullah Gülen, διότι ευθέως κατηγορείται ότι αυτή η δομή επιδιώκει ως τρομοκρατική οργάνωση, την ανατροπή του συνταγματικού τουρκικού κράτους.
Η Hizmet (Υπηρεσία στα ελληνικά) ή Cemaat (Κοινότητα στα ελληνικά), όπως λέγεται η Κίνηση Gülen, είχε μια ιδιότυπη, αδιαφανή οργανωτική δομή, απόλυτα αποτελεσματική, τουλάχιστον, όσο δεν υπήρχαν οι διώξεις στην Τουρκία, γνωστή μόνο στους «μεμυημένους» ακολούθους του Χότζα. Προς τα έξω εμφανίζεται ως ένα δίκτυο ποικίλων δραστηριοτήτων.
Εκείνο που πλέον είναι αδιαμφισβήτητο είναι, πως ο Gülen, ενώ τασσόταν υπέρ της πολυκομματικής δημοκρατίας κυρίως όσον αφορά την Τουρκία, η οργάνωση της Hizmet ήταν “υπόδειγμα” του απόλυτου συγκεντρωτισμού. Όπως μαρτυρούν άνθρωποι που είχαν γνωρίσει πολλά, τίποτα δε γινόταν σε σχέση με τις δράσεις της Hizmet σε οποιοδήποτε τομέα, αν δεν είχε την έγκριση του Fethullah Gülen, ακόμα και αν ζούσε στο “ερημητήριο” της Πενσυλβάνια. Διόριζε ο Hocaefendi υπεύθυνους για κάθε χώρα, που ενδιέφερε την Κίνηση, που αποκαλούνταν Ιμάμηδες (λ.χ. Ιμάμης για την Ελλάδα, την Γερμανία κ.ο.κ.). Συχνά, όπως είχε συμβεί με τον Ιμάμη για την Ελλάδα, το ενδιαφέρον του δεν ήταν για τους Μουσουλμάνους της χώρας, είτε στην Θράκη, ή στα Δωδεκάννησα ή στην Αττική, αλλά η δημιουργία επαφών με οικονομικούς παράγοντες με σκοπό την επίτευξη deals!
Ο Muhammed Fethullah Gülen, που μάλλον απέκρυπτε το όνομα “Muhammed”, μιας και οι Τούρκοι προτιμούν για τους κοινούς θνητούς το “Mehmet”, είτε βάζοντας ένα ‘Μ.’ είτε χρησιμοποιώντας μόνο το ‘Fethullah’, υπήρξε αναμφίβολα ένας εξαιρετικά ευφυής έως χαρισματούχος άνθρωπος. Απέφυγε να δημιουργήσει οικογένεια για να αφοσιωθεί στην πραγμάτωση του οράματός του, που ήταν η οργάνωση Hizmet και μέσω αυτής να “αλλάξει” την Τουρκία και να ασκήσει επιρροή στις διεθνείς εξεκλίξεις! Υπήρξε ένας Μουσουλμανός Σουννίτης Ιμάμης, της σχολής Χανεφί. Χωρίς να έχει υπάρξει ποτέ μέλος σούφικης Αδελφότητας, είχε αναδειχθεί αξιόλογος μελετητής του Σουφισμού, κάτι που είλκυε το ενδιαφέρον των αναζητητών στην Δύση.
Κατά βάση, οι αρχές που ενέπνεε και απαιτούσε υπακοή ο Fethullah Gülen εκ μέρους των ακολούθων του, είναι άκρως συντηρητικές. Λ.χ. οι γυναίκες της Κίνησης όφειλαν να καλύπτουν το κεφάλι τους με τη γνωστή μουσουλμανική μαντήλα και γενικά να τηρούν τους ενδυματολογικούς κανόνες του hijab. Το κάπνισμα ήταν απαγορευμένο. Ο ζήλος που επιδεικνύουν οι ακόλουθοι του Χότζα ως προς την ακριβή τήρηση, από πλευράς χρόνου, των πέντε ημερήσιων τελετουργικών προσευχών, ακόμα και όταν ταξιδεύουν, για έναν «αμύητο» παρατηρητή θα μπορούσε να εκληφθεί σαν μια εμμονή. Όσον αφορά τις γυναίκες της Hizmet επέτρεπε ο Χότζας την καλλιέργεια ακόμα και της υποκρισίας: Παλιότερα, το διεθνούς φήμης Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου στην Κωνσταντινούπολη δεν δεχόταν φοιτήτριες με καλυμμένο κεφάλι με μαντήλα. Προκειμένου αυτή η τακτική του Πανεπιστημίου να μην γίνει εμπόδιο στην μόρφωση νεαρών κοριτσιών της Κίνησης, ο Gülen έδωσε την οδηγία, τα νεαρά κορίτσια που θα φοιτούσαν στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου να καλύπτουν το κεφάλι τους με περούκα!
Υπήρξαν άνθρωποι που είχαν προσφέρει την αφοσίωσή τους στην Hizmet έχοντας σχεδόν “αγιοποιήσει” τον Gülen, που μετά τις αποκαλύψεις ως προς την δομή της οργάνωσης και τις δράσεις, μετά το 2016, ένιωσαν να πέφτει ο οουρανός στο κεφάλι τους και η συνείδησή τους να συγκλονίζεται. Άλλοι, έχοντας ακόμα και χαλαρούς δεσμούς με στελέχη της Hizmet, κρίθηκαν από τα τουρκικά δικαστήρια ως μέλη της FETÖ και είτε καταδικάστηκαν σε πολυετείς φυλακίσεις, είτε προφυλακίστηκαν επί μήνες, είτε ταλαιπωρήθηκαν από πολύμηνες ανακριτικές διαδικασίες.
Τόσο ο ίδιος ο Fethullah Gülen, όσο και η Hizmet, αποδείχθηκε ότι αδιαφορούσαν πέρα ως πέρα για τους απλούς ανθρώπους της τουρκικής κοινωνίας, που είναι φτωχοί, συχνά ολιγογράμματοι, χωρίς τη δυνατότητα να συνεισφέρουν οικονομικά για την υλοποίηση των σχεδιασμών της Cemaat, αλλά που παρόλα αυτά είναι άνθρωποι του Θεού και χωρίς αμφιβολία έχουν ανάγκη να μάθουν περισσότερα για την πίστη τους και να στηριχτούν για να υπομείνουν τις αδικίες μιας σκληρής κοινωνίας, όπως είναι η τουρκική. Η Κίνηση του Χότζα, ποτέ δεν άρθρωσε λόγο υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης, που να αφορά τους απλούς ανθρώπους του λαού. Με τρόπο που τολμώ να χαρακτηρίσω ανάλγητο, η Hizmet και ο ίδιος ο Fethullah Gülen, ενδιαφέρονταν για τους από κάθε άποψη ισχυρούς της τουρκικής κοινωνίας και της τουρκικής πολιτικής κονίστρας. Και αποδείχθηκε, ότι η επιρροή του Fethullah Gülen στις λαϊκές μάζες ήταν και παραμένει ανύπαρκτη, γι’ αυτό και οι απλοί Τούρκοι Μουσουλμάνοι έμειναν πλήρως αδιάφοροι τόσο για τους διωγμούς οπαδών του Gülen στην Τουρκία, όσο και για τις σοβαρές κατηγορίες σε βάρος του ίδιου εκ μέρους του τουρκικού κράτους.
©ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΟΥΔΟΣ
2024
