ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

Πληροφορήθηκα τη δημοσίευση της πρώτης Αποστολικής Παραίνεσης του Πάπα Ρώμης Λέοντα. Ο τίτλος της πρώτης Αποστολικής Παραίνεσης του Πάπα έχει τίτλο Dilexi te («Σε αγάπησα»). Το μήνυμα του Πάπα Λέοντα αποτελεί συνέχεια ενός έργου, που έχει ξεκινήσει ο μακαριστός Πάπας Φραγκίσκος με κεντρικό θέμα την υπηρεσία προς τους φτωχούς, στο πρόσωπο των οποίων αναγνωρίζουμε, όπως σημειώνει ο Πάπας Λέων, «τον πόνο των αθώων». Ο Πάπας καταγγέλλει την «οικονομία που σκοτώνει», την έλλειψη δικαιοσύνης, τη βία κατά των γυναικών, τον υποσιτισμό και την εκπαιδευτική κρίση. Καλεί τους πιστούς να υψώσουν «μια φωνή που να καταγγέλλει», γιατί, όπως τονίζει, «οι δομές της αδικίας πρέπει να καταστραφούν με τη δύναμη του καλού». Υπενθυμίζει, τέλος, ότι δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε την πίστη από την αγάπη προς τους φτωχούς, ( Πληροφόρηση από Vatican news). Ομολογώ πως δεν συγκαταλέγομαι στους πιστούς, γιατί άοκνα έχω ερωτήματα, που γεννά η αμφιβολία, αν και ομολογώ επίσης, πως ουδέποτε η αγάπη μου για τον Ιησού Χριστό μειώθηκε. Με αφορμή το μήνυμα της Αποστολικής Παραίνεσης του Πάπα Λέοντα διατύπωσα τις εξής σκέψεις: Η Εκκλησία του Χριστού, ως Σώμα του Ιδρυτή και της Κεφαλής της, υπάρχει για να μαρτυρεί το Ευαγγέλιο στον κόσμο του σήμερα, στις συνθήκες του σήμερα και στις απαιτήσεις του σήμερα. Διαβάζοντας εκ νέου το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, στάθηκα με περισυλλογή στο 25ο κεφάλαιο και συγκεκριμένα στα εδάφια 31-40, που περιγράφεται η Παραβολή της Τελικής Κρίσης: « “Ελάτε, οι ευλογημένοι του Πατέρα μου, κληρονομήστε τη βασιλεία που έχει ετοιμαστεί για σας από την αρχή του κόσμου. Γιατί, πείνασα και μου δώσατε να φάω, δίψασα και μου δώσατε να πιω, ήμουν ξένος και με περιμαζέψατε, γυμνός και με ντύσατε, άρρωστος και μ’ επισκεφθήκατε, φυλακισμένος και ήρθατε να με δείτε”. Τότε θα ρωτήσουν οι δίκαιοι άνθρωποι: “Κύριε, πότε σε είδαμε να πεινάς και σε θρέψαμε ή να διψάς και σου δώσαμε να πιεις; Πότε σε είδαμε ξένο και σε περιμαζέψαμε ή γυμνό και σε ντύσαμε; Πότε σε είδαμε άρρωστο ή φυλακισμένο κι ήρθαμε να σε επισκεφθούμε;” Και θα τους αποκριθεί ο βασιλιάς: “Σας βεβαιώνω, πως αφού τα κάνατε αυτά για έναν από τους άσημους αδερφούς μου, τα κάνατε για μένα”». Το μήνυμα της Αποστολικής Παραίνεσης του Πάπα Λέοντα, επαναφέρει στο προσκήνιο της επικαιρότητας, τον λόγο του Ιησού στην Παραβολή της Τελικής Κρίσης και ιδίως το απόσπασμα που παρέθεσα πιο πάνω. Ο προβληματισμός μου με αφορμή την στροφή της Εκκλησίας προς τους άσημους και τους φτωχούς, που κηρύσσει ο Πάπας Ρώμης, επεκτάθηκε λίγο παραπέρα, με όσα δημοσίευσε σε ανάρτησή του στις 18/10/2025 ο Καθολικός Αρχιεπίσκοπος πρώην Κερκύρας π. Ιωάννης Σπιτέρης, με την ευκαιρία των Πνευματικών Ασκήσεων στην Καθολική Εκκλησία στην Ελλάδα. «Το να εμβαθύνουμε ακόμη μία φορά στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας αποτελεί πρόσκληση, να ανακαλύψουμε εκ νέου τον Χριστό ως μυστήριο σωτηρίας και να αντιληφθούμε την κεντρικότητα της Θείας Λατρείας ως του προνομιακού τόπου της ζώσας και δραστικής παρουσίας του Χριστού μέσα στην Εκκλησία και στον κόσμο». Έχω μια αίσθηση για την Εκκλησία του Χριστού, με όραμα οικουμενικό, ώστε να έρθει επιτέλους η στιγμή απόλυτης υπακοής των Χριστιανών, σε όσα ο Ιησούς, στην εναγώνια προσευχή Του ευχόταν: «ἵνα πάντες ἓν ὦσι, καθὼς σύ, πάτερ, ἐν ἐμοὶ κἀγὼ ἐν σοί, ἵνα καὶ αὐτοὶ ἐν ἡμῖν ἓν ὦσιν», («ώστε να είναι όλοι ένα, όπως εσύ Πατέρα είσαι ενωμένος μ’ εμένα κι εγώ μ’ εσένα. Να είναι κι αυτοί ενωμένοι μ’ εμάς…», Ευαγγέλιο του Ιωάννη 17:21). Μέσα από την λειτουργική ζωή της Εκκλησίας φανερώνεται ο Νέος Κόσμος του Θεού, ως έργο των ανθρώπων με την χάρη του Παρακλήτου. Αξίζει να μη λησμονούμε την ετυμολογία της ελληνικής λέξης λειτουργία: Σύνθεση από τις λέξεις λαός και έργον! Όπως σημείωσα στην αρχή, «η Εκκλησία του Χριστού δεν υπάρχει για να συντηρεί φόρμες πολιτισμού του παρελθόντος. Δεν υπάρχει για να λειτουργεί σαν διαδραστικό μουσείο». Και λέω με στεναχώρια, πως οι Εκκλησίες της Ανατολής και ιδίως οι Ελληνορθόδοξες Εκκλησίες και οι Ελληνοκαθολικές Εκκλησίες, λες και επιμένουν να μην ανοίγουν θύρες και παράθυρα των ιερών ναών, ώστε το Άγιο Πνεύμα, να πνεύσει εντός τους και να παύσουν να είναι διαδραστικά μουσεία, που με τον τρόπο τους επιχειρούν να συντηρούν φόρμες πολιτισμού άλλων εποχών, που γίνονται εμπόδιο στο Ευαγγέλιο του Χριστού, ως μηνύματος ανατροπής και μετάνοιας για τον κόσμο του σήμερα… Η λειτουργική ζωή δεν αφορά μονάχα τον τρόπο που τελούνται τα μυστήρια και ιδίως η Θεία Ευχαριστία, ως προς την γλώσσα και ως προς την συμμετοχή των λαϊκών, ανδρών και γυναικών στην λειτουργία. Αφορούν και τα άμφια των Επισκόπων και των άλλων κληρικών, αναμφίβολα. Η Καθολική Εκκλησία μετά την Δεύτερη Βατικανή Σύνοδο, προσφέρει μαρτυρίες σημαντικές ως προς την έκθεσή της στο Άγιο Πνεύμα. Οι Πάπες αυτής της περιόδου, με την διακονία τους κατατείνουν να ενισχύσουν αυτήν την αίσθηση. Το ίδιο συμβαίνει στις περισσότερες Εκκλησίες της Μεταρρύθμισης. Υπάρχουν φανερά δείγματα συμφιλίωσης και καταλλαγής κυρίως έναντι της Εκκλησίας της Ρώμης και τούτο αποτελεί τεράστια ευλογία και μαρτυρία υπακοής στο θέλημα του Χριστού. Φοβούμαι να ψελλίσω, πως έχω την αίσθηση ότι στην Ελληνορθόδοξη Εκκλησία, «διχασμένη» σε πρεβυγενή πατριαρχεία και ‘εθνικές’ εκκλησίες, όπως και στις Ελληνοκαθολικές Εκκλησίες, δεν συμβαίνει το ίδιο. Οι Εκκλησίες της Ανατολής που ακολουθούν την παράδοση της Κωνσταντινουπόλεως, έχουν υποχωρήσει σε μιαν ιδιότυπη και ανομολόγητη εκκοσμίκευση. Ο επίσκοπος μεταλλάχτηκε σε «αυθέντη και δεσπότη» και επιμένουν, πέραν των καταχρήσεων των επισκόπων σε βάρος του πρεσβυτερίου και των λαϊκών, να το τονίζουν τούτο με τα αρχιερατικά άμφια, με τον μανδύα και ιδίως την μίτρα, που είναι ξένα προς τους τύπους της Εκκλησίας ως τον 15ο αιώνα, με την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Οθωμανούς. Οι επίσκοποι ενδύθηκαν άμφια αυτοκρατορικά και καθιέρωσαν την χρήση αυτοκρατορικής μίτρας, κάνοντας χρήση ποικίλων «ψευδολογιών» στην Λειτουργική, για να δικαιολογήσουν την υποχώρηση του κατά Χριστόν ήθους, μπροστά στην συμμόρφωση με όσα ο Κόσμος επιζητά και επιδιώκει… Γεώργιος Αναγνώστης 19 Οκτωβρίου 2025

Ο Θεός ως Ζώσα Παρουσία

Ο Thich Nhat Hanh και το Kami-sama της Πίστης Konko Δύο ασιατικές παραδόσεις που συναντώνται πέρα από τα δόγματα, στη σιωπή του ζωντανού Θεού. ________________________________________ Σε έναν κόσμο κουρασμένο από τις βεβαιότητες των θεολόγων και τη ρηχότητα των άθεων, δύο παράλληλες φωνές —ο Βιετναμέζος Δάσκαλος του Ζεν Thich Nhat Hanh και η ιαπωνική Πίστη Konko— προτείνουν κάτι διαφορετικό: ο Θεός δεν είναι ένα πρόσωπο προς λατρεία, αλλά μια παρουσία προς βίωση. ________________________________________ Ο Θεός του Thich Nhat Hanh — πέρα από τη σκέψη Για τον Thich Nhat Hanh, ο Θεός δεν “υπάρχει” με τον τρόπο που υπάρχει ένα αντικείμενο ή ένα πρόσωπο. Είναι η ζωτική ενέργεια της ίδιας της ύπαρξης, η καλοσύνη που αναπνέει μέσα σε κάθε στιγμή επίγνωσης. «Ο Θεός δεν είναι μια ιδέα που πρέπει να κατανοήσεις· είναι το θαύμα του να είσαι ζωντανός αυτή τη στιγμή.» Η εμπειρία του Θεού ταυτίζεται με αυτό που ο ίδιος ονόμαζε interbeing — την αλληλοπεριχώρηση όλων των όντων. Δεν υπάρχει “εγώ” και “άλλος”, “Θεός” και “κόσμος”: υπάρχει μόνο η κοινή ροή της ζωής που μας εμπεριέχει. Ο Θεός του Hanh δεν κατοικεί στους ουρανούς, αλλά στο βλέμμα που βλέπει χωρίς να κρίνει· στο άγγιγμα που δεν κατέχει, στην ανάσα που γνωρίζει τον εαυτό της. ________________________________________ Ο Kami-sama της Πίστης Konko — ο Θεός του Ουρανού και της Γης Στην Ιαπωνία του 19ου αιώνα, ο Konko Daijin δίδασκε ότι ο Kami-sama —ο Θεός του Ουρανού και της Γης (Tenchi Kane no Kami)— είναι η ζώσα δύναμη που διαπερνά το σύμπαν. Δεν πρόκειται για θεότητα-κυβερνήτη, αλλά για σχέση αμοιβαίας φροντίδας μεταξύ ανθρώπου και κόσμου. Η προσευχή στην Konko πίστη δεν είναι ικεσία, αλλά διάλογος ευγνωμοσύνης. Ο πιστός δεν ζητά “θαύματα” — αναγνωρίζει ότι το ίδιο το γεγονός της ζωής είναι το θαύμα. «Kami-sama δεν είναι μακριά. Ζούμε μέσα Του, όπως τα ψάρια στο νερό.» ________________________________________ Μη-δυαδική θεολογία Και οι δύο παραδόσεις συναντιούνται στην κατάργηση του δυϊσμού. Ο Θεός δεν βρίσκεται “εκεί έξω”· δεν είναι άλλο πράγμα από τη ζωή την ίδια. Η ύπαρξη είναι σχέση, όχι απόσταση. Η πίστη, λοιπόν, δεν είναι αποδοχή δόγματος, αλλά τρόπος ύπαρξης. Η εμπιστοσύνη στο Θείο σημαίνει να εμπιστεύεσαι την ίδια τη ζωή — να μη χρειάζεσαι μεσολαβητές, γιατί ο Θεός είναι ήδη εδώ, μέσα σε κάθε αναπνοή, σε κάθε κύτταρο, σε κάθε στιγμή επίγνωσης. ________________________________________ Ο Θεός της παρουσίας Αν κάτι ενώνει βαθύτερα τον Thich Nhat Hanh και την Πίστη Konko, είναι η απλότητα. Ο Θεός δεν είναι απάντηση σε φιλοσοφικό ερώτημα, αλλά πράξη παρουσίας. Η προσευχή γίνεται αναπνοή, και η αναπνοή προσευχή. Η ευγνωμοσύνη δεν είναι τελετουργία, αλλά τρόπος να βλέπεις τον κόσμο. Το θείο παύει να είναι αντικείμενο θεωρίας και γίνεται παρουσία που βιώνεται — εκεί, στο πιο απλό και καθημερινό: στο χαμόγελο, στη γαλήνη, στο νερό που τρέχει από τη βρύση. ________________________________________ Επίλογος Ο Thich Nhat Hanh και ο Konko Daijin, χωρίς να γνωριστούν ποτέ, μίλησαν την ίδια γλώσσα: τη γλώσσα της ζωντανής σιωπής. Έδειξαν ότι ο Θεός δεν χρειάζεται υπεράσπιση ή απόδειξη — χρειάζεται προσοχή. Και ίσως αυτό να είναι η πιο ριζοσπαστική θεολογία του καιρού μας: ότι το Θείο δεν είναι εκεί πάνω· είναι εδώ, μέσα στο κάθε τι. ________________________________________ Izumi Joji 10/15/2025 Via Tumbir “Breathing with Kami-sama” izumijoji49 Για την αντιγραφή Γιώργος Δούδος

ΜΝΗΜΗ ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΓΟΝΤΙΚΑΚΗ

Είχα την χαρά να γνωρίσω τον πατέρα Βασίλειο, που εκοιμήθηκε σήμερα, στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Τότε ήταν ηγούμενος στην Μονή Σταυρονικήτα και όποτε, ως φοιτητής, πήγαινα στο Άγιον Όρος, το Μοναστήρι του Σταυρονικήτα ήταν το καταφύγιό μου. Κρατώ σαν φυλαχτό στο νου μου, μια μικρή φράση του χαριτωμένου Γέροντα Βασιλείου, από το «βιβλιαράκι» του ‘Εισοδικόν’: «Ευρυχωρία της πίστεως». Για να τιμήσω τη μνήμη του μακαριστού Γέροντα, παραθέτω παρακάτω, απόσπασμα συνέντευξής του, που είχε παραχωρήσει στην εφημερίδα «Εθνικός Κήρυξ» της Νέας Υόρκης το 2015. “«Ε.Κ.»: Και τι θα γίνει με αυτούς που δεν είναι μέσα στην Εκκλησία, πάει τελειώνουν, χάνονται; π. Βασίλειος: Κατ' αρχήν ποίοι είναι και ποίοι δεν είναι μέσα στην Εκκλησία είναι θέμα άλλου να το κρίνει. Κι αυτό που λέγει ο Κύριος, «μηδέ ἐν τῷ Ἰσραήλ τοσαύτην πίστιν εὗρον», βρίσκει μια στιγμή την πίστη τη μεγάλη σ' έναν ο οποίος είναι έξω από τα πλαίσια της Εκκλησίας, αλλά έχει άλλες διαστάσεις η αγάπη της Εκκλησίας. «Ε.Κ.»: Να εννοήσω και τους αβάπτιστους, εκείνους οι οποίοι δεν δέχονται τον Χριστό ως Θεό και Σωτήρα. Τι θα γίνουν αυτοί οι άνθρωποι; π. Βασίλειος: Πολλές φορές αυτοί που παρουσιάζονται ως βαπτισμένοι και δεχόμενοι τον Χριστό, είναι πολύ πιο μακριά από τους άλλους οι οποίοι φαίνονται αδιάφοροι. Τη στιγμή που είναι άνθρωποι κι έχουν την πνοή του Θεού μέσα τους, βρίσκονται εν πορεία και ζητούν το ένα ή και όλοι βρίσκονται μέσα καλύπτονται κάτω από την ευρύχωρη αγάπη του Θεού»”. 17 Σεπτεμβρίου 2025

Χρήστος Γιανναράς, εις μνημόσυνον αιώνιον…

Γιώργος Α. Δούδος «Το Πατριαρχείο, για άλλη μία φορά, σηκώνει τον σταυρό προπηλακισμών και απειλών της επηρμένης οφρύος των αριθμητικά ισχυρών, βεβαιώνοντας την αρχοντιά του λειτουργήματός του». Απόσπασμα από την αντιφώνηση του Ομότιμου Καθηγητή Χρήστου Γιανναρά, κατά την αναγόρευσή του σε Άρχοντα Μεγάλο Ρήτορα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, μετά τον εσπερινό της νέας Ινδίκτου το έτος 2019, από τον Οικουμενικό Πατριάρχη στην Μονή της Ζωοδόχου Πηγής Μπαλουκλή στην Πόλη. Ένας χρόνος απουσίας εν σώματι του Χρήστου Γιανναρά (εκοιμήθη στις 24 Αυγούστου 2024). Στα φοιτητικά χρόνια μου έζησα την έκνομη κατάσταση της δικτατορίας των στρατιωτικών. Κάποια στιγμή, οι σκέψεις που κουβαλούσα από το οικογενειακό περιβάλλον, άρχισαν να αμφισβητούνται. Τα δεδομένα, ως προς την πολιτική κατάσταση, έβλεπα πως γκρεμίζονταν από τεράστιες, σχεδόν χαώδεις ρωγμές. Δεν στρατεύθηκα σε καμιά αντιστασιακή οργάνωση. Ούτε καν γνώριζα, ότι υπήρχαν φοιτητές που αντιστέκονταν στο καθεστώς. Ο πατέρας μου ήταν ένας νομοταγής πολίτης, που ένιωθε έντονη δυσανεξία στους κομμουνιστές, μολονότι δεν είμασταν οικονομικά προνομιούχοι. Ήταν θέμα ιδεολογίας και πληγών, από τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου. Η μητέρα μου ήταν κοινωνικά δραστήρια και δοτική. Θυμάμαι μια καλή της φίλη, την κυρία Σοφία Π., που ήταν γνωστό ότι ήταν αριστερή και όποτε συναντιόμασταν μου άρεσαν οι συζητήσεις μαζί της. Προσωπικά, δεν εντάχθηκα σε οργανώσεις Κατηχητικών, που εκείνη την εποχή ανθούσαν (Ζωή, Σωτήρ, Καντιωτικοί κ.ά.). Είχα την ευκαιρία να διαμένω ως φοιτητής στην Φοιτητική Εστία, που ήταν ουδέτερη θρησκευτικά. Αλλά με γοήτευε η Εκκλησία. Τότε, μέσα στους ποικίλους προβληματισμούς γνώρισα τον Χρήστο Γιανναρά. Κι άρχισα να διαβάζω βιβλία του, που με ξεδιψούσαν. Οι σκέψεις του Γιανναρά ήταν ανοιχτό παράθυρο, απ’ όπου ο δροσερός αέρας πλημμύριζε τον φοιτητικό μου μικρόκοσμο. «Πείνα και Δίψα», «Τίμιοι με την Ορθοδοξία», «Η Ελευθερία του Ήθους». Μια διαφορετική θέαση της πνευματικότητας της Ορθόδοξης Εκκλησίας, από αυτήν που κυριαρχούσε από τους Ζωικούς, από τους Σωτηρικούς, από τους Καντιωτικούς και από όλους εκείνους τους παρεκκλησιαστικούς κύκλους, που ήθελαν να μανιπουλάρουν συνειδήσεις…. Αργότερα προστέθηκε το αυτοβιογραφικό του Χρήστου Γιανναρά, το «Καταφύγιο Ιδεών» που ξεσκέπασε τον πιετισμό των αδελφοτήτων που λειτουργούσαν παράλληλα με την Εκκλησία. Ήταν οι Αδελφότητες, που κυρίως ως «Ζωή», πρόσφεραν το ιδεολογικό αντίβαρο στον «Μαρξισμό – Λενινισμό» των κομμουνιστών, ως «Ελληνοχριστιανικό Πολιτισμό», σε σημείο, που αυτό το ιδεολόγημα «εισέβαλε» στο Σύνταγμα της χώρας του 1952, ως κρατική επίσημη ιδεολογία. Σε έναν κόσμο, που η επικρατούσα θρησκεία, δαιμονοποιούσε την σεξουαλικότητα και τον έρωτα, προκειμένου οι θνητοί να είναι φοβισμένοι και επομένως υπάκουοι στα κελεύσματα της Εξουσίας, ο Χρήστος Γιανναράς εκδίδει τα «Σχόλια στο Άσμα Ασμάτων». Το τόλμημα μεγάλο, γιατί αποδαιμονοποιείται ο έρωτας και φανερώνεται ως υπέροχη ευλογία και χαρά, από τον Λόγο του Θεού, και όχι από θέσφατα κοινών θνητών. Αργότερα, έμαθα τον εκβιασμό του Κωνσταντίνου Μουρατίδη απέναντι στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αν τολμούσαν να αναγορεύσουν διδάκτορα Θεολογίας τον Χρήστο Γιανναρά, όπως είχαν προτείνει οι μακαριστοί Αναστάσιος Γιαννουλάτος, ο κατοπινός Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας, Νίκος Νησιώτης…. Τότε, ο Παναγιώτης Χρήστου, κυρίαρχος επί χούντας της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης και όχι μόνο, δέχθηκε την διατριβή του Γιανναρά, υπό την προϋπόθεση να ξαναγραφτεί στην καθαρεύουσα. Έτσι ο μακαριστός Χρήστος Γιανναράς, αναγορεύθηκε διδάκτωρ Θεολογίας με την διατριβή του, «Το οντολογικόν περιεχόμενον της θεολογικής εννοίας του προσώπου» (1970). Ήδη ήταν διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Σορβόνης. Ο Χρήστος Γιανναράς είχε κατηγορηθεί από τον Μοναχό Θεόκλητο Διονυσιάτη με ένα εξαιρετικά χυδαίο λιβελλογράφημα ως ‘Νέο-νικολαΐτης’ (οι Νικολαΐτες ήταν γνωστική αίρεση των πρώιμων χρόνων της Εκκλησίας, που θεωρούσαν ως οδό λυτρώσεως την ακολασία). Η απάντηση του Γιανναρά ήταν το έργο του «Ερωτικών Αμφιλογία ή περί λιβελλοπράγμονος μοναχού» (1989). Είχα παρακολουθήσει με ενδιαφέρον τον «αγώνα» του Γιανναρά για να γίνει Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ιδίως την έντονη και εμπαθή αντιμαχία σε βάρος του, εκ μέρους του Σάκη Καράγιωργα και χάρηκα ιδιαίτερα όταν το 1982 έγινε τακτικός Καθηγητής…. Αυτά, από τις προσωπικές μου αναμνήσεις καταθέτω, εις μνημόσυνον αιώνιον του μακαριστού Χρήστου Γιανναρά. 29/08/20

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΙΛΙΝΤΕΝ

Η "άλλη" IMRO (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση): Σοσιαλισμός, Κοσμοπολιτισμός και η ξεχασμένη Ουτοπία του Κρουσόβου Στις 2 Αυγούστου 1903, ξέσπασε στο Κρούσοβο της Οθωμανικής Μακεδονίας η περίφημη Εξέγερση του Ίλιντεν, οργανωμένη από την Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (IMRO ή VMRO). Η Βουλγαρία επιμένει στην καπήλευση και στην διαστροφή της συλλογικής μνήμης, ως προς την Εξέγερση του Ίλιντεν (Εξέγερση της Ημέρας του Προφήτη Ηλία), προκειμένου να ενισχυθεί ο τοξικός βουλγαρικός εθνικισμός. Η ιστορική αλήθεια είναι εξαιρετικά πολυεπίπεδη, και πολύ πιο ριζοσπαστική. Μια οργάνωση "χωρίς έθνος" Η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (IMRO) ιδρύθηκε στην Θεσσαλονίκη το 1893, από μια μικρή ομάδα Μακεδόνων, που τότε τους προσδιόριζαν ως Μακεδονοβούλγαρους. Το καταστατικό της οργάνωσης δεν την ανέφερε ως "βουλγαρική". Σκοπός της ήταν η αυτονομία της Μακεδονίας και του Βιλαετιού της Αδριανούπολης, εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με πιθανή προοπτική στο μέλλον μιας Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Οι παραπάνω στόχοι της Οργάνωσης κάθε άλλο παρά μια απλή λεπτομέρεια είναι. Απεναντίας, είναι το κλειδί για την κατανόηση του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της πρώιμης IMRO. Η Δημοκρατία του Κρουσόβου: Μια Ουτοπία… Στην κορύφωση της Εξέγερσης, ιδρύθηκε για μόλις δέκα ημέρες η Δημοκρατία του Κρουσόβου. Ήταν ένα μοναδικό, εφήμερο πείραμα τοπικής συλλογικής κυβέρνησης, στο οποίο Σλάβοι, Βλάχοι, Αλβανοί και Έλληνες συμμετείχαν στην "Προσωρινή Κυβέρνηση". Η Επανάσταση δεν έγινε "στο όνομα του έθνους", αλλά στο όνομα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ελευθερίας όλων των κοινοτήτων. Το Μανιφέστο του Κρουσόβου ήταν μια διακήρυξη προς όλους τους υπόδουλους λαούς της οθωμανικής απολυταρχίας, προσκαλώντας τους να ενωθούν ενάντια στην καταπίεση, όχι με εθνοτικά κριτήρια, αλλά με κριτήρια ταξικής αντιπαράθεσης. Σοσιαλιστικές επιρροές και αναρχικές ιδέες Η IMRO δεν ήταν απλά μια αντάρτικη οργάνωση· ήταν ένας παράνομος πολιτικός οργανισμός, με ολοφάνερες επιρροές από τις σοσιαλιστικές και τις αναρχικές ιδέες. Πολλά στελέχη της είχαν επαφές με τον Βούλγαρο σοσιαλιστή Ντιμιτάρ Μπλαγκόεφ, ενώ κύτταρα της οργάνωσης λειτουργούσαν σαν κομμούνες, με εσωτερική αυτονομία και έντονη δημοκρατική κουλτούρα. Η κατάληξη Μετά την αποτυχία της Εξέγερσης και την αιματηρή καταστολή της από τους Οθωμανούς, η IMRO σταδιακά αλλοιώθηκε. Το όραμα για μια πολυεθνική, αυτόνομη Μακεδονία παραμερίστηκε από το βουλγαρικό εθνικό αφήγημα. Μέχρι τη δεκαετία του ’30, η IMRO είχε μετατραπεί σε ένα παρακρατικό εργαλείο τρομοκρατίας, έχοντας ενταχθεί σε συμμαχίες και με φασιστικά καθεστώτα! Η ιστορία ως πεδίο αμφισβήτησης Η περίπτωση της πρώιμης IMRO και της Δημοκρατίας του Κρουσόβου προσφέρει προβληματισμό γιατί δείχνει πως η ιστορία των Βαλκανίων δεν ήταν πάντα και αποκλειστικά πεδίο ανταγωνισμών των επί μέρους εθνοτήτων. Υπήρξαν στιγμές που η κοινωνική χειραφέτηση και η διαπολιτισμική συμβίωση αποτέλεσαν το επίκεντρο της πολιτικής δράσης. Αυτές οι στιγμές, όσο σύντομες κι αν ήταν, δεν πρέπει να διαγραφούν από τις εθνικιστικές σκοπιμότητες, είτε των Βουλγάρων, είτε των Ελλήνων. Οι πρώτοι εργαλειοποιούν την Εξέγερση του Ίλιντεν και την βραχύβια Δημοκρατία του Κρουσόβου, για να ενισχύσουν τον βουλγαρικό εθνικισμό. Οι δεύτεροι μειώνουν την σημασία της Εξέγερσης, θεωρώντας την σαν εγχείρημα της Βουλγαρίας χωρίς αξία, ως απελευθερωτική κίνηση. Η Μνήμη του Ίλιντεν και του Κρουσόβου είναι χρέος, ιδιαίτερα σε μια εποχή όπου τα εθνικά αφηγήματα και οι εθνικιστικές φαντασιώσεις, επιχειρούν να ακυρώσουν κάθε πολιτικό ριζοσπαστισμό από το παρελθόν. ©ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΟΥΔΟΣ 02/08/2025 ΣΤις φωτογραφίες: Αγωνιστές της Εξέγερσης του Ίλιντεν και η σημαία της Δημοκρατίας του Κρουσόβου

Η ΙΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΚΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ MAZDAYASNA (ΖΩΡΟΑΣΤΡΙΣΜΟΣ), Η ΑΠΟΪΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΙΣΛΑΜ

ΣΚΕΨΕΙΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΚΥΝΟΦΙΛΙΑ Στην παράδοση Mazdayasna (ζωροαστρική κοσμοαντίληψη και κουλτούρα), οι σκύλοι θεωρούνται ιερά πλάσματα, σύμβολα καθαρής ψυχής, πίστης και προστασίας από το κακό. Στην τελετουργία της κηδείας, μέχρι την απόθεση του σκηνώματος του νεκρού σε Πύργο της Σιωπής, (στους αρχαίους χρόνους κυρίως οι Mazdayasni-ακόλουθοι του Ζαρατούστρα, δεν θάβονταν, αλλά αφήνονταν βορά ορνέων στους Πύργους της Σιωπής), ακολουθούσε ο σκύλος ή οι σκύλοι του νεκρού. Σε μια εποχή που δεν υπήρχαν επαρκή μέσα επιβεβαίωσης του θανάτου, ήταν δεκτό ότι ο σκύλος ήταν σε θέση να ξεχωρίσει τον νεκρό από έναν άνθρωπο σε βαθύ κώμα. Ο Asho Spitama Zarathustra, ο Προφήτης της θρησκείας Mazdayasna θεωρούσε τον σκύλο φύλακα του κόσμου των ζωντανών και των νεκρών. Υπήρξε μια μακρά περίοδος, που η Περσική Αυτοκρατορία του Κύρου του Μεγάλου (περίπου 550 π.Χ.), εκτεινόταν σε τεράστιες εκτάσεις του αρχαίου γνωστού κόσμου, (από την Ινδία ως την Ελλάδα και την Λιβύη, από τον Καύκασο και τον Εύξεινο Πόντο ως τον Περσικό Κόλπο και τον Ινδικό Ωκεανό), με πληθυσμό υπηκόων 50 εκατομμυρίων. Η πτώση της Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών επήλθε με την εισβολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου (334-330 π.Χ.). Υπό την επίδραση της θρησκείας του Προφήτη Ζαρατούστρα, εκτός από τον σεβασμό και την ανεκτικότητα στις διαφορετικές θρησκευτικές παραδόσεις των λαών, ήταν ορατή και η αγάπη για τους σκύλους. Η εισβολή του Ισλάμ στα εδάφη της αρχαίας Περσικής Αυτοκρατορίας (λ.χ. Ιράν, σημερινό Αζερμπαϊτζάν, Ιρακινό Κουρδιστάν), μετά τον 7ο αιώνα, αντέστρεψε τη στάση απέναντι στους σκύλους. Οι σκύλοι θεωρούνται ακάθαρτοι και μίασμα. Σε μουσουλμανικές χώρες που επικρατεί κυρίως η θεοκρατική αντίληψη των πραγμάτων, οι «πιστοί» φτάνουν ακόμα και στην κακοποίηση ή στον διωγμό των σκύλων! Στο σημερινό Ιράν, αρκετοί Ιρανοί διατηρούν σκύλους ως κατοικίδια, παρά την κρατική αποδοκιμασία. Ενώ υπάρχουν φιλοζωικές συλλογικότητες, που λειτουργούν παράνομα πολλές φορές και προσπαθούν να προστατεύουν και να περιθάλπτουν αδέσποτα σκυλιά. Στο Ιράν, η πολιτισμική μνήμη βρίσκεται σε σύγκρουση με τη θρησκευτική επιβολή: οι σκύλοι κάποτε τιμούνταν ως ιεροί φρουροί, ενώ τώρα σε πολλές περιοχές διώκονται ως μιαρά πλάσματα. Η παραπάνω στάση απέναντι στους σκύλους, έχει ενσωματωθεί ως πρακτική μεταξύ πάρα πολλών Μουσουλμάνων, αν και δεν έχει έρεισμα στο Κοράνιο ή σε περιστατικά από τη ζωή του προφήτη Μωάμεθ (σούννα). Ένας σπουδαίος Ιρανός διανοούμενος, ο Δρ Javad Nurbakhsh (1926-2008), επικεφαλής (Pir) της Αδελφότητας των Σούφι Nimatullahi και Ψυχίατρος, έχει γράψει ένα αξιόλογο έργο με τίτλο: “Dogs. From a Sufi Point of View” (έκδοση Khaniqahi Nimatullahi Publications KND, 1992 στην αγγλική γλώσσα). Το έργο του Δρος Nurbakhsh αποτελεί μια συλλογή ιστοριών, που προβάλλεται ο σκύλος ως πρότυπο για την πιστότητά του, μέσα από την κλασική λογοτεχνία των Σούφι. Επαινούνται η αίσθηση της υπομονής, της ευγνωμοσύνης, της εξυπηρέτησης και της αυτοθυσίας του σκύλου, που αφορούν ως αρετές και τον άνθρωπο. Ένα ανέκδοτο αρχίζει…: «Έμαθα τον Σουφισμό (την μυστική παράδοση στο Ισλάμ) από έναν σκύλο που κοιμόταν δίπλα στην πόρτα ενός σπιτιού ...». Οι Σούφι βλέπουν την αξία της ταπεινότητας, της πίστης και της σημασίας της εξημέρωσης των ατίθασων πτυχών της ανθρώπινης ψυχής (ναφς λέγεται αυτή η διάσταση του ανθρώπου), και ο συγγραφέας προσκαλεί τον αναγνώστη να μοιραστεί τη σοφία του μυστικού ποιητή Jāmī (1414–1492), όταν λέει· "Είμαι ο σκύλος στο κατώφλι της ανάγκης, το κολάρο μου είναι φτιαγμένο από την πιστότητα στον Θεό". Στις δύο φωτογραφίες εικονίζονται γλυπτά σκύλων από την περσική αρχαιότητα, ενώ η τρίτη παράσταση, προϊόν ψηφιακής παραγωγής, εικονίζει μια Περσίδα με τον σκύλο σύντροφό της, σε τάφο που βρέθηκε στο Δασκύλειο της Μικράς Ασίας (5ος αιώνας π.Χ), πρωτεύουσας της περσικής Σατραπείας της Φρυγίας, κοντά στην ιωνική πόλη της Κίου.

«Όχι στο όνομά μας»: Εβραϊκές φωνές κατά της απανθρωπιάς στη Γάζα

Ο Χιλέλ ο Πρεσβύτερος (περίπου 110 π.κ.χ. - 10 μ.κ.χ.), είχε πει: Όποιος καταστρέφει μια ψυχή, είναι σα να έχει καταστρέψει ολόκληρο τον κόσμο. Και όποιος σώζει μια ζωή, είναι σα να σώζει ολόκληρο τον κόσμο. (Μισνά Σανχεντρίν 4:5, Ιεροσολημίτικο Ταλμούντ 4:9, Ταλμούντ της Βαβυλώνας Σανχεντρίν 37a). Υπερασπίζομαι το δικαίωμα το Ισραήλ να υπάρχει ως κράτος. Τούτο σημαίνει, πως θεωρώ το Σιωνιστικό Κίνημα, που έφτιαξε τον πόθο, την ευχή των Εβραίων στο τέλος του Σέντερ κάθε Πέσαχ επί αιώνες, πραγματικότητα μέσα στην Ιστορία, κάτι απόλυτα θετικό. Απορρίπτω ως βρωμερή συκοφαντία, στα πλαίσια του Αντισημιτισμού, την δαιμονοποίηση του Σιωνισμού. Γιατί ο Σιωνισμός, ως απελευθερωτικό κίνημα, πρόσφερε την αξιοπρέπεια στους Εβραίους της Διασποράς και την προοπτική μιας πατρίδας στην Γη του Ισραήλ. Σέβομαι την αξίωση των Παλαιστινίων για μια ανεξάρτητη πατρίδα. Αλλά το σύνθημα που επικρατεί τελευταία, «από την Μεσόγειο ως τον Ποταμό», το θεωρώ ακραία εθνικιστικό και απαράδεκτο! Πιστεύω ότι η κυβέρνηση του Κράτους του Ισραήλ δεν εκπροσωπεί τους Εβραίους του Ισραήλ στο σύνολό τους. Δε νομιμοποιείται να επικαλείται τον Αντισημιτισμό και το Ολοκαύτωμα, όποτε της ασκείται αρνητική κριτική για τα εγκλήματά της στην Γάζα και στην Δυτική Όχθη κατά των Παλαιστινίων… Η κυβέρνηση Νετανιάχου κατηγορείται διεθνώς για εγκλήματα πολέμου. Αυτή η κατηγορία υιοθετείται και μέσα στον Εβραϊκό Κόσμο: Εβραίοι λόγιοι και διανοούμενοι και πρώην αξιωματούχοι, καταγγέλλουν ανοιχτά τη στρατηγική φρίκης στη Γάζα. Η κυβέρνηση Νετανιάχου, στηρίζεται σε ορισμένα μικρά κόμματα, που εμφορούνται από ακραίες θρησκοληπτικές ιδεολογίες, έντονα κακοποιητικές της ανθρωπιστικής ουσίας του Ιουδαϊσμού. Ο Ιτάμαρ Μπεν Γκβιρ, υπουργός Ασφάλειας της ισραηλινής κυβέρνησης, δεν αποκρύπτει ότι η ιδεολογία του κόμματός του είναι ο «Καχανισμός». Πρόκειται για τη νέο-σιωνιστική θρησκευτική ιδεολογία, που διακήρυττε ο Αμερικανο-ισραηλινός Ραβίνος Μεΐρ Καχάνε. Ο Καχανισμός είναι απόλυτα εχθρικός στους Άραβες και εννοείται αρνητικός σε κάθε προοπτική συμφιλίωσης και συνύπαρξης των δύο λαών. Όμοιες είναι και οι θέσεις του κόμματος του υπουργού Οικονομικών Μπεζαλέλ Σμότριτς. Ο Μπενιαμίν Νετανιάχου είναι υπόδικος έναντι της Δικαιοσύνης του Ισραήλ, και όσο διαρκεί η κρίση που προκλήθηκε μετά την 7η Οκτωβρίου 2023, οι σε βάρος του δικαστικές διαδικασίες δεν έχουν παύσει να εξελίσσονται, γι’ αυτό και είχε επιχειρήσει να περιορίσει την Δικαστική Ανεξαρτησία στη χώρα, όπως και τις αρμοδιότητες του Γενικού Εισαγγελέα, κάτι που δεν έχει καταφέρει. Ο καθένας και η καθεμιά, μπορεί να καταλάβει τον λόγο που δεν επιδιώκει την λύση της τελευταίας αραβο-ισραηλινής κρίσης. Δεν έχουν περάσει πολλές μέρες, που ο Πρωθυπουργός του Ισραήλ είχε δηλώσει, ότι πρώτη προτεραιότητά του είναι η καταστροφή της Χαμάς και σε δεύτερη μοίρα έρχεται η απελευθέρωση των ομήρων που κρατούνται στην Γάζα, κάτι που προκάλεσε την οργή σημαντικής μερίδας των πολιτών του Ισραήλ! Οι σφοδρές επιθέσεις του ισραηλινού στρατού στη Γάζα, ερμηνεύονται πλέον, πέραν κάθε αμφιβολίας, ως καθολική επίθεση, γενοκτονικών διαστάσεων, κατά του πληθυσμού, με σκοπό την πλήρη εθνοκάθαρση της Λωρίδας από τους Παλαιστίνιους Άραβες. Η σχεδόν γενική κατακραυγή κατά της κυβέρνησης του Κράτους του Ισραήλ, έχει επιτείνει τις πιέσεις για την διερεύνηση εκ μέρους του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, της έρευνας για σοβαρά εγκλήματα πολέμου και κατά της ανθρωπότητας εκ μέρους του Μπενιαμίν Νετανιάχου και κάθε άλλου εμπλεκόμενου. Σκανδαλώδης εμφανίζεται η συμπεριφορά της κυβέρνησης Νετανιάχου, και με την ενθάρρυνση καταπατήσεων παλαιστινιακών εδαφών στην Δυτική Όχθη, που στη συνέχεια με νομοθετικές ρυθμίσεις της Κνεσσέτ, περιέρχονται στην επικράτεια του Ισραήλ! Αυτές οι επιλογές της κυβέρνησης του Ισραήλ αποτελούν κλοπές γης από εδάφη της Παλαιστίνης και ήδη οι αποικίες Εβραίων στην Δυτική Όχθη, έχουν κριθεί παράνομες. Ενδεικτικό της απαξίας απέναντι στη διεθνή νομιμότητα εκ μέρους της κυβέρνησης Νετανιάχου, είναι ότι τόσο ο Μπεν Γκβιρ όσο και ο Σμότριτς, κατοικούν σε παράνομους εβραϊκούς οικισμούς στη Δυτική Όχθη! Οι Καχανιστές πολιτικοί που στηρίζουν την κυβέρνηση Νετανιάχου, είναι γνωστοί και ως ‘Μεσσιανιστές’. Με όσα πιστεύουν και προπάντων με όσα πράττουν, τώρα που συμμετέχουν στην κυβέρνηση της χώρας, είναι βέβαιοι πως θα επισπεύσουν την έλευση του Μεσσία. Οραματίζονται ένα Ισραήλ, από το Νείλο ως τον Ευφράτη, με εφαρμογή του θρησκευτικού εβραϊκού νόμου της «Χαλακχά», όπου οι μη Εβραίοι θα είναι ανεκτοί εφόσον θα ζουν υποταγμένοι στο θεοκρατικό εβραϊκό κράτος! Σ’ αυτήν την ζοφερή κατάσταση, είναι παρήγορο ότι ακούμε από το Ισραήλ φωνές τίμιες. Ο Michael Sfard, Ισραηλινός Δικηγόρος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει δηλώσει: «Όταν ένα παιδί πεινά και τα τρόφιμα είναι 5 χιλιόμετρα μακριά, κάποιος έχει πατήσει φρένο. Κι αυτός είναι το Ισραήλ»! Το αφήγημα του "πολέμου κατά της τρομοκρατίας" στη Γάζα, καταρρέει υπό το βάρος της λιμοκτονίας, της καταστροφής αλλά και της διεθνούς αγανάκτησης. Η πιο ηχηρή, από οποιαδήποτε διεθνή καταγγελία, είναι η εσωτερική, εβραϊκή αμφισβήτηση κατά της εγκληματικής κυβέρνησης Νετανιάχου. Φωνές από το Ισραήλ και τη Διασπορά όχι απλά δεν σιωπούν, αλλά εξεγείρονται ως κληρονόμοι μιας ηθικής παράδοσης που δεν επιτρέπει τη συνενοχή! Είναι χαρακτηριστικό αυτό που έχει δηλώσει ο Yuval Naoh Harari: “ Χάσαμε τον δρόμο μας. Δεν υπάρχει νίκη με τόσο αίμα αθώων”! Η κυβέρνηση Νετανιάχου κατηγορείται για εσκεμμένη πρόκληση λιμού, συλλογική τιμωρία αμάχων, εγκλήματα πολέμου. O πρώην Πρόεδρος της Κνεσσέτ Avraham Burg αυτό που δηλώνει είναι αποκαλυπτικό: «Το σημερινό Ισραήλ είναι θεοκρατικό και απάνθρωπο»! Η Διασπορά ξεσηκώνεται κατά της ισραηλινής μεσσιανιστικής Κυβέρνησης. Ο εβραϊκής ταυτότητας Peter Beinart, Καθηγητής και Πολιτικός Αναλυτής, γράφει: «Η εξουσία διαφθείρει, και η εξουσία του κράτους διαφθείρει απόλυτα. Διαφθείρει την ηθική εκπαίδευση, διαφθείρει την ηθική σκέψη, κάνει τη σκληρότητα tahor ( δηλαδή την μεταμφιέζει σε κάτι το επιτρεπτό, kosher, κατά το νόμο της Χαλακχά). Αποδεικνύεται ότι η έλλειψη αυτής της εξουσίας είναι αυτό που μας κράτησε ηθικά «καθαρούς» (σχετικά μιλώντας). Και ότι η σκληρότητα αφορά και «τον δικό μας λαό». Οι όμηροι που έχουν απομείνει στη Γάζα έχουν εγκαταλειφθεί να πεθάνουν από αυτήν την κυβέρνηση ως παράπλευρη απώλεια, όπως ακριβώς τα παιδιά της Γάζας είναι παράπλευρη απώλεια! Η ηθική μας καταρρέει όταν δεν μπορούμε να πούμε την αλήθεια για τη Γάζα»! Η αντίσταση αυτή κατά της κυβέρνησης του Ισραήλ δεν είναι πλέον περιθωριακή. Είναι ολοφάνερα, μια ανοιχτή ρωγμή στο ηθικό αφήγημα του Νετανιάχου, που επιμένει να εξισώνει την κρατική βία με εθνική αυτοάμυνα! Μια πολύ βαθιά ρήξη αναδύεται, ως αξίωση σεβασμού της συνείδησης. Αν το Ολοκαύτωμα υπήρξε το απόλυτο όριο του Κακού, τότε η μνήμη του δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως πολιτικό άλλοθι. Η φράση «ποτέ ξανά» δεν σημαίνει «ποτέ ξανά μόνο για εμάς»! Αυτό ακριβώς θυμίζουν όσοι Εβραίοι σηκώνουν ανάστημα σήμερα: Ότι ο εβραϊσμός δεν είναι συμβόλαιο εθνοκεντρικής ασυλίας, αλλά ηθική ευθύνη για όλους τους καταπιεσμένους! «Η κατοχή (παλαιστινιακών εδαφών) καταστρέφει όχι μόνο τους Παλαιστίνιους αλλά και την ψυχή του Ισραήλ»! Απόσπασμα κοινής δήλωσης 600 και παραπάνω Ισραηλινών διανοουμένων (2024). Η αληθινή αλληλεγγύη δεν βρίσκεται στα συνθήματα, αλλά στις πράξεις ρήξης με το ψέμα. Οι Εβραίοι που μιλούν σήμερα, δεν είναι προδότες του Ισραήλ, όπως κατηγορούνται συχνά. Πρόκειται για πραγματικούς θεματοφύλακες της εβραϊκής ηθικής. Είναι οι άνθρωποι που τιμούν στην πράξη τον σοφό Χιλέλ τον Πρεσβύτερο. Αυτό ακριβώς κάνει τη φωνή τους εξαιρετικά πολύτιμη. Αλλά και τόσο επικίνδυνη για όσους εξουσιάζουν με την απανθρωπιά. Με την φωνή όλων των φιλελεύθερων Εβραίων του κόσμου, που καταγγέλλουν τον Νετανιάχου και τους συμμάχους του, σμίγουν και πάρα πολλοί, και πάρα πολλές, που μολονότι δεν τους αναγνωρίζει ως Εβραίους η Συναγωγή, επιμένουν με τρέλα, να αποκαλούν τον εαυτό τους Εβραίο ή Εβραία! (Άμος Οζ- Φάνια Οζ-Ζαλτσμπέργκερ ‘Οι Εβραίοι και οι Λέξεις’). ©Γιώργος Δούδος 27 Ιουλίου 2025