Με αφορμή ένα βιβλίο

Ευπέφκιον (χαλί προσευχής)  Πάντερμα οθωμανικής περιόδου.

ΙΣΛΑΜ ΚΑΙ ΔΥΣΗ

Με αφορμή ένα βιβλίο

Συγγραφέας: İbrahim Kalın/Μετάφραση στα ελληνικά: Μαρία Βερβερίδου

(Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2012)

          Η εμφάνιση του Ισλάμ στο προσκήνιο της ιστορίας, πριν χίλια τριακόσια σαράντα χρόνια και κάτι, αντιμετωπίσθηκε κυρίως εκ μέρους των Χριστιανών ως μία πρόκληση. Οι Χριστιανοί επιφύλαξαν αρνητική αντιμετώπιση εξαρχής ως και στις μέρες μας στο πρόσωπο του Μωάμεθ, με ελάχιστες λαμπρές εξαιρέσεις. Αυτή η στάση ίσως μπορεί να κατανοηθεί από το γεγονός, ότι το Ισλάμ στα πρώιμα χρόνια της διαδρομής του θεωρήθηκε από κύκλους της Εκκλησίας σαν χριστιανική αίρεση. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, μολονότι φίλος και σχεδόν συνομήλικος του χαλίφη της Δαμασκού Γιαζίντ 1^ου δεν είχε κατανοήσει πως το Ισλάμ ήταν μια διαφορετική θρησκεία από τον Χριστιανισμό και καλλιέργησε την άποψη μιας νέας αίρεσης. 

          Το Ισλάμ παραμένει ο μεγάλος άγνωστος για τον μέσο άνθρωπο της Δύσης με χριστιανικές ή ιουδαϊκές καταβολές. Στον τόπο μας το Ισλάμ συγχέεται λόγω άγνοιας, προκατάληψης και παραπληροφόρησης με την αυταρχική κυριαρχία των Οθωμανών του ελλαδικού χώρου και τα επακόλουθα δεινά που βασάνισαν τους μη προνομιούχους από τους Ρωμιούς επί πέντε εκατονταετίες.

          Είναι αλήθεια πως η ημιμάθεια μεταξύ των ανθρώπων της Δύσης συγχέει το Ισλάμ με την ποικιλόμορφη ολοκληρωτική ιδεολογία του Ισλαμισμού, που χρονικά εμφανίστηκε ως πολιτική πρακτική μετά την επικράτηση της επανάστασης Χομεϊνί στο Ιράν. Οι Ταλιμπάν του Αφγανιστάν και του Πακιστάν, τα στρατευμένα μέλη διαφόρων ομάδων που έχουν κάνει σημαία της δράσης τους τη ‘Τζιχάντ’στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, έχουν δείξει με ανυποχώρητο τρόπο την έντονη επιθετικότητά τους κατά χωρών της Δύσης σχεδόν στο σύνολό τους. Η καλλιέργεια της ολοκληρωτικής ιδεολογίας του Ισλαμισμού έχει τις ρίζες της σε διεργασίες από την εποχή του μεσοπολέμου, με την ίδρυση των «Αδελφών Μουσουλμάνων» στην Αίγυπτο και σε άλλες χώρες, όπου δημιουργήθηκαν αργότερα παρακλάδια. Από την άλλη μεριά οι Ουαχαμπίτες της Σαουδικής Αραβίας, με κάθε μορφής υπερσυντηρητικές φονταμενταλιστικές εκδοχές του σουννιτικού Ισλάμ, μαζί με Μολλάδες του Ιράν, πρόσφεραν το θρησκευτικό επικάλυμμα στην ισλαμιστική πολιτική ιδεολογία, που καταφάσκει στην τρομοκρατική δράση και συνάμα ασκεί επιθετικό προσηλυτισμό για να μεταστρέψει στο Ισλάμ μη Μουσουλμάνους.

Η 11^η Σεπτεμβρίου 2001 με την τρομοκρατική επίθεση που δέχθηκαν οι ΗΠΑ σε ό,τι αντιπροσώπευε συμβολικά την παγκόσμια ισχύ τους, υπήρξε η χρονική στιγμή που  έκανε την εμφάνισή του  το συλλογικό ψυχολογικό σύνδρομο, γνωστό ως ‘ισλαμοφοβία’. Από τις ΗΠΑ η ισλαμοφοβία σύντομα επεκτάθηκε και σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Είχε προηγηθεί από το 1993, η διατύπωση του δόγματος Huntington, σχετικά με τη σύγκρουση των πολιτισμών, με κύριους αντιπάλους στην αντιπαράθεση τον ιουδαιοχριστιανικό κόσμο (Εβραίοι του Ισραήλ και της Διασποράς, Καθολικοί και Προτεστάντες), και τον ισλαμικό κόσμο. Οι απόψεις του Huntington που για ένα διάστημα είχαν γίνει μόδα, παρά την σοβαρή αμφισβήτησή τους, ενέτειναν την καλλιέργεια της ισλαμοφοβίας και την μετέτρεψαν σαφώς σε επιθετική αντιμουσουλμανική δράση, όχι εναντίον μιας επικίνδυνης ολοκληρωτικής ιδεολογίας, όπως είναι ο Ισλαμισμός, αλλά εναντίον όλων των Μουσουλμάνων αδιακρίτως. Τα περιβόητα «σκίτσα του Μωάμεθ» και η σχετικά επίκαιρη κατάληξη της φτηνής και βάναυσα προκλητικής ταινίας «Η αθωότητα των Μουσουλμάνων» μπορούν να θεωρηθούν εκφράσεις αυτής της άκριτης επιθετικότητας κοινωνιών δυτικών χωρών κατά του Ισλάμ και των πιστών του.

Ο συγγραφέας του βιβλίου «Ισλάμ και Δύση» İbrahim Kalın, που παρουσιάζεται απόψε, επιχειρεί και πιστεύω επιτυχημένα να εμφανίσει στους αναγνώστες του το Ισλάμ έτσι όπως πράγματι είναι. Απογυμνώνει την καρικατούρα που έφτιαξαν ένα σωρό φανατισμένοι, οργισμένοι και μικρόψυχοι άνθρωποι περί Ισλάμ. Με τρόπο που δεν κουράζει αλλά και δεν τσιγκουνεύεται, ο  Kalın μας ξεναγεί με τρόπο ουσιαστικό, ξεκινώντας από τις απαρχές της φανέρωσης του Ισλάμ στην ιστορία φτάνοντας ως την εποχή μας. Αντιμετωπίζει τις προκλήσεις και τα διλήμματα που έχει μπροστά του το σύγχρονο Ισλάμ, χωρίς ωραιοποιήσεις και δίχως υπεκφυγές.  Τελικά νομίζω πως τον απασχολεί η επιτυχής κατάληξη του στοιχήματος της ώσμωσης του Ισλάμ με το αξιακό σύστημα του κόσμου που προσδιορίζεται ως Δύση, κάτι που παρά τις συσσωρευμένες προκαταλήψεις φαίνεται πως θα συμβεί.

Η αναφορά του συγγραφέα στο πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου του στην Ανδαλουσία και στην επιρροή που είχε ασκήσει το Ισλάμ στον κόσμο της Δύσης είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Ο πλούτος της Αλ Ανταλούς, την περίοδο που ήταν Dar al Islam, δηλαδή Οίκος του Ισλάμ εντός της Ευρώπης, είναι κάτι που μάλλον αγνοείται από πολλούς σε όλο το εύρος και τη σημασία του για την ευρωπαϊκή ιστορία. Για τούτο θεωρώ βαρύνουσα την εκτενή αναφορά του Kalın στην Ανδαλουσία των Αράβων Μουσουλμάνων, των σοφών που διέσωσαν γραπτά του Αριστοτέλη και του Πλάτωνος. Ένας από τους πολλούς σοφούς που άνθισαν στην ιβηρική γη, ο Μουχάμαντ ιμπν Ρουσντ, περισσότερο γνωστός ως Αβερρόης, είχε ασκήσει τόση επιρροή στην ανάπτυξη της σχολαστικής θεολογίας του Μεσαίωνα, γεγονός που φόβισε την Καθολική Εκκλησία και την οδήγησε να αποκηρύξει ως αιρετική την φιλοσοφία του Αβερρόη!

Ο İbrahim Kalın είναι Τούρκος διανοούμενος και ερευνητής, που εναρμονίζει στη σκέψη και στη ζωή του την Ανατολή με τη Δύση. Τούτο το βίωμά του ως ακαδημαϊκός δάσκαλος με αντικείμενο την ισλαμική φιλοσοφία και θεολογία, τόσο στο Georgetown University όσο και στο Holy Cross College των Ηνωμένων Πολιτειών είναι βέβαιο πως προσπαθεί να μεταδώσει στους φοιτητές του, όπως επιχειρεί να κάνει   και στους αναγνώστες με το βιβλίο του «Ισλάμ και Δύση». Ο  Kalın δεν είναι  ακαδημαϊκός ερευνητής του σπουδαστηρίου, αλλά συμμετέχει ως συνεργάτης του τωρινού Τούρκου Πρωθυπουργού στην υπηρεσία της πατρίδας του, σε θέματα που άπτονται των πολιτισμικών σχέσεων της χώρας του με τον άλλο κόσμο.

Ο İbrahim Kalın υπήρξε μαθητής του Seyyed Hossein Nasr, του κατ’ εξοχήν φιλοσόφου της ισλαμικής σκέψης και λαμπρού καθηγητή ισλαμικών σπουδών στο Georgetown University. Μέσω του Hossein Nasr ο συγγραφέας συνδέθηκε με έναν κύκλο διανοουμένων και αναζητητών ποικίλων πνευματικών παραδόσεων που τους ενώνει ο σεβασμός σ’ αυτό που αποκαλούν υπέρλογη ενότητα των θρησκειών, χωρίς ο σεβασμός τους να συγχέεται με οποιασδήποτε μορφής θεολογικό συγκρητισμό. Άτυπα και ελεύθερα, ενώνονται μεταξύ τους διαχρονικά αυτοί οι στοχαστές, με την πεποίθηση στην ύπαρξη μιας Sophia Perennis (Αιώνιας Σοφίας), αισθητής σε αρχαίες παραδόσεις που παραμένουν ζώσες. Ο  Nasr επηρεάστηκε από τον Frithjof Schuon, έναν πραγματικά οικουμενικό άνθρωπο, γνωστό και με το σούφικο όνομά του ως Σεΐχης Ίσα Νουρ αλ-Ντιν Άχμαντ. Ο René Guénon, γνωστός επίσης ως Σεΐχης Αμπντ’αλ’Ουαχίντ Γιαχία, ανήκει στην ίδια ευγενική αλυσίδα αναζητητών, στον οποίο μάλιστα ο İbrahim Kalın έχει αφιερώσει μια μελέτη του. Ο Ananda Coomaraswamy, εμβριθής μελετητής της Ανατολής και εραστής της τέχνης, ο σημαντικότατος ισλαμολόγος Louis Massignon, που χειροτονήθηκε Μελχίτης ιερέας στα 65 του χρόνια και συνέβαλε αποφασιστικά στην αλλαγή στάσης της Καθολικής Εκκλησίας απέναντι στο Ισλάμ κατά τη Δεύτερη Βατικανή Σύνοδο κοσμούσαν τον κύκλο των εραστών της Sophia Perennis. Θα ήταν όμως παράλειψη να μην αναφέρουμε μεταξύ των εκλεκτών αναζητητών αυτής της σχολής σκέψης τον Μητροπολίτη Διοκλείας Κάλλιστο Ware και τον μακαριστό Philip Sherrard. Τον κοινό τόπο συνάντησης των προηγούμενων στοχαστών και αναζητών της Αλήθειας ο Frithjof Schuon είχε ονομάσει Religio Perennis ή Θρησκεία της Καρδιάς (Religion of Heart) και αξίζει να τονισθεί και πάλι, ότι καθένας από τους παραπάνω στοχαστές και όσους παρέλειψα για λόγους οικονομίας να αναφέρω, διατηρεί την προσωπική του ταυτότητα. Η αναζήτηση της Αιώνιας Σοφίας ή της Καρδιακής Θρησκείας, με την ορολογία της Καινής Διαθήκης, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως οδοιπορία εκτεθειμένη στην Πνοή του Πνεύματος, που πνέει όπου θέλει (Ιω. 3:8) κι ακόμα ως κατάφαση στην υποδοχή Εκείνου που είναι μείζων του Ιερού (Ματθ. 12:6). Ο συγγραφέας του βιβλίου που παρουσιάζουμε είναι πιστός Μουσουλμάνος έχοντας μάτια ορθάνοιχτα και δίχως παρωπίδες.

Οι πνευματικές καταβολές του συγγραφέα προσδίδουν στο βιβλίο του «Ισλάμ και Δύση» μια ιδιαίτερη αξία. Εκθέτει την οικουμενικότητα του Ισλάμ, απαλλαγμένου από παραμορφώσεις και κακοποιήσεις των καιρών, όπως λέχθηκε ήδη. Προβάλλει το Ισλάμ, ως ολοκληρωμένη θέαση του Θεού, του ανθρώπου και του κόσμου, ως μέγεθος πίστης και πολιτισμού που μπορεί να αποτελεί στοιχείο εμπλουτισμού της Δύσης, παρά τα προβλήματα που σίγουρα υπάρχουν για την αποδοχή αυτής της αλήθειας από κάθε πλευρά. Το εγχείρημα του συγγραφέα γίνεται με τέτοιο τρόπο, που χωρίς να αποκρύπτει τις σκιές στη συλλογική μνήμη των Μουσουλμάνων από τις τριβές στις σχέσεις Ισλάμ και Δύσης, αποφεύγει να είναι επιθετικός απέναντι στο ιουδαιοχριστιανικό υπόβαθρο που επικρατεί στη Δύση.

Η οικείωση του συγγραφέα με το tasawwuf, που στη Δύση αποδίδουμε ως Σουφισμό, καθιστά το Ισλάμ που μας παρουσιάζει απαλλαγμένο από αγκυλώσεις περιορισμών και απορρίψεων. Καθώς ο  Kalın ανήκει στη γενιά των Μουσουλμάνων στοχαστών που είναι κοινωνοί προς την τάση έρευνας και αναζήτησης της Αιώνιας Σοφίας (Sophia Perennis) ή της Θρησκείας της Καρδιάς, που προανέφερα, μπορούμε να ελπίζουμε βάσιμα ότι είναι σε θέση να συμβάλλει στην καλλιέργεια ενός εσωτερικού οικουμενισμού μεταξύ των θρησκειών και των πολιτισμών, τουλάχιστον όπως μας δείχνει με το βιβλίο του που παρουσιάζεται αλλά και με την υπόλοιπη εργογραφία του. Αν λάβουμε σοβαρά υπόψη μας, ότι ενώ το ιστορικό, το ερμηνευτικό Ισλάμ είναι ξένο προς την παράδοση της Εκκλησίας, λόγω αδυναμίας κατανόησης του σκανδάλου του Σταυρού, από την άλλη μεριά ο Ιησούς Χριστός διεισδύει αγαπητικά στο Σουφισμό, όχι απλά ως ένας τιμημένος προφήτης, αλλά ως η σφραγίδα της Συμπαντικής Αγιότητας. Κατά τη γνώμη μου λοιπόν ο Kalın διαθέτει τα εσωτερικά προαπαιτούμενα ενός συνοδοιπόρου, ενός αδελφού, ιδίως με ένα Χριστιανό της Ανατολής στην αναζήτηση του ύδατος που η λήψη του παύει τη δίψα «εἰς τόν αἰῶνα» (Ιω. 4:14) ….

Θα ήταν σοβαρή παράλειψη αν κλείνοντας την παρουσίασή μου δεν αναφερόμουν στην μετάφραση του βιβλίου στην ελληνική γλώσσα. Η κυρία Μαρία Βερβερίδου, κατά την γνώμη μου ξανάγραψε το αρχέτυπο του συγγραφέα στη γλώσσα μας και αν ο  İbrahim Kalın μπορούσε να διαβάσει το βιβλίο του στα ελληνικά, είμαι βέβαιος πως θα ένιωθε ιδιαίτερα ικανοποιημένος για το μεταφραστικό αποτέλεσμα. Η μεταφράστρια πριν αποδώσει στη γλώσσα μας το «Ισλάμ και Δύση» μελέτησε το όλο θέμα και μάλιστα με πάθος και σε βάθος. Αυτή η εργασία είναι ολοφάνερη από τις ουσιαστικές υποσημειώσεις που πρόσθεσε στο αρχέτυπο η κυρία Βερβερίδου εμπλουτίζοντάς το. Της αξίζουν συγχαρητήρια και θερμότατες ευχαριστίες για τη γόνιμη συνεισφορά της σε μια διαδικασία γνωριμίας και κατανόησης του άγνωστου Άλλου, που είναι τόσο πλησίον μας και μάλιστα για πολλούς λόγους ανυποψίαστα οικείος. Με τέτοιας ποιότητας εκδόσεις για το Ισλάμ, όπως το βιβλίο που μας πρόσφερε στα ελληνικά η κυρία Μαρία Βερβερίδου, θα μπορούσε να πραγματωθεί θαρρώ η ευχή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά προς το γιο του Τούρκου Εμίρη που του είχε προσφέρει μακρά φιλοξενία: «Θα έρθει σύντομα μια μέρα που θα είμαστε ικανοί να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλο»!

  

Σημείωση: Το παραπάνω κείμενο αποτελεί σχέδιο της συμβολής μου στην παρουσίαση του βιβλίου "Ισλάμ και Δύση", που θα γίνει στις 10 Δεκεμβρίου 2012 στο Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου στη Θεσσαλονίκη. Στην παρουσίαση ως εισηγητές συμμετέχουν οι Πέτρος Μάρκαρης, συγγραφέας και Αγγελική Ζιάκα, επίκουρη καθηγήτρια Πανεπιστημίου.