Κλείνοντας τις πληγές της Προσφυγιάς….

            Εισήγηση σε πάνελ εκδήλωσης του Δήμου Bandırma της Τουρκίας για την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας (29/05/15).

Προφορικά, πριν αναπτύξω την εισήγησή μου, απάγγειλα στα τουρκικά τους πρώτους στίχους από το ποίημα του Nazim Hikmet Ran "Angina Rektoris" 'Yarısı burdaysa kalbimin yarısı Çin'dedir, doktor' (Αν η μισή μου καρδιά βρίσκεται εδωπέρα, η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται, γιατρέ), λέγοντας πως αν μισή μου καρδιά βρίσκεται στην Ελλάδα, η άλλη μισή βρίσκεται στην Bandırma, όπου αντίκρυσε το φως του ήλιου η Μάνα μου.... 

Τα λεξικά λένε, πως «Εθνικισμός ( τουκικά milliyetçilik, nasyonalizm) είναι μια πολιτική ιδεολογία, που υποστηρίζει την ιδέα της εθνικής ταυτότητας μιας  συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων, τη διατήρηση της ανωτερότητας της ταυτότητας αυτής και των ξεχωριστών χαρακτηριστικών των ατόμων που ανήκουν στο ίδιο  έθνος, θεωρώντας τους υπόλοιπους λαούς και πολιτισμούς κατώτερους». Επίσης προσθέτουν, ότι ο εθνικισμός ορίζεται, ως «η απόλυτη και με πάθος προσήλωση των ατόμων στο έθνος τους, που   φτάνει ως την περιφρόνηση και την εχθρότητα προς άλλα έθνη».

Η όψη του εθνικισμού στα Βαλκάνια υπήρξε ιδιαίτερα σκληρή. Προκάλεσε παράλογες θυσίες αμέτρητων ανθρώπων στον βωμό των εθνικών ανταγωνισμών. Τα θύματα δεν ήταν μόνο στρατιώτες που σκοτώθηκαν στα πεδία λυσσαλέων μαχών, αλλά και αμέτρητοι άμαχοι, άντρες, γυναίκες, παιδιά, που τα πτώματά τους πολλές φορές στοιβάχτηκαν ανώνυμα σε λάκκους, με την ελπίδα εκείνων που εγκλημάτησαν, να κρύψουν μ’ αυτό τον τρόπο το κακούργημά τους κατά της ανθρωπότητας.

Ένα εφεύρημα του εθνικισμού, τρομερό ως προς τις συνέπειές του, είναι η εθνοκάθαρση (τουρκικά etnik temizlik). Μια απάνθρωπη διαδικασία, που με τη χρήση απροκάλυπτης και ωμής βίας ή έμμεσων υπόγειων πιέσεων τρόμου, επιδιώκει να «καθαρίσει» την επικράτεια ενός κράτους από εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες εκδιώκοντας τα μέλη τους, για να εξασφαλιστεί έτσι η απόλυτη κυριαρχία του «καθαρού έθνους».

Αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης το 1923, υπογράφτηκε η Σύμβαση Ανταλλαγής Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών, μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδος, στις 30 Ιανουαρίου 1923. Το κριτήριο της ανταλλαγής, όπως είναι γνωστό, δεν ήταν ούτε η εθνοφυλετική καταγωγή, ούτε η γλώσσα, αλλά το θρήσκευμα. Επρόκειτο για κατάλοιπο του συστήματος millet, που εφάρμοζε η οθωμανική διοίκηση, διαχωρίζοντας τους υπηκόους της με βάση το θρήσκευμα. Ένας ακόμα πιο σοβαρός λόγος ήταν που καθιστούσε την ανταλλαγή των πληθυσμών με βάση το θρήσκευμα, ότι αυτό που ονομάζουμε «εθνική συνείδηση», δεν είχε ωριμάσει πλήρως σε μεγάλο αριθμό Ορθοδόξων Χριστιανών, Ρωμιών, που ζούσαν σχεδόν σε κάθε γωνιά της Τουρκίας, ενώ το ίδιο ίσχυε και για τους Μουσουλμάνους που ζούσαν σε εδάφη, που μετά τους βαλκανικούς πολέμους έγιναν ελληνικά.

Η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδος του 1923 ήταν μια νόμιμη, κατά το διεθνές δίκαιο, διακρατικά συμφωνημένη και υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών εθνοκάθαρση. Σκοπός αυτού του μέτρου ήταν, όπως ειπώθηκε πιο πάνω, η εκκαθάριση της επικράτειας του κάθε κράτους, από ξένα στοιχεία, που εμπόδιζαν την εθνική ομογενοποίηση των πληθυσμών των δύο χωρών.   

Στην ιστορία θα συναντήσουμε πολλές μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, από έναν τόπο σε άλλο. Στο Βυζάντιο επιβαλλόταν η υποχρεωτική μετακίνηση ως διοικητικό μέτρο ή ποινή, κάτι που υιοθέτησαν στη συνέχεια και οι Οθωμανοί.

Το βιβλίο μου «Το Παραμύθι του Στραβού Πλάτανου», που εκδόθηκε στα ελληνικά το 2001, αναφέρεται και στους Ρωμιούς αυτής της πόλης, της Πανόρμου των Ελλήνων, της Panderma των Οθωμανών, της σύγχρονης Bandırma. Στην πόλη αυτή, που την δροσίζουν τα κύματα της θάλασσας του Μαρμαρά, γεννήθηκε η Μάνα μου. Έτσι εδώ, ψάχνοντας, ανακαλύπτω και τις δικές μου ρίζες.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου μου συναντιούνται δυο νέοι άνδρες που γίνονται φίλοι. Ο ένας Έλληνας, με καταγωγή από την Πάνορμο, όπου είχαν φτάσει οι πρόγονοί του από την Κρήτη. Ο άλλος Τούρκος, που οι πρόγονοί του, καταδιωγμένοι από τις προκαταλήψεις, μιας και ένας Μουσουλμάνος Πομάκος αγάπησε μια Ρωμιά, εγκατέλειψαν τον τόπο τους και ήρθαν σε τούτη την πόλη για να ζήσουν την αγάπη τους, άγνωστοι ανάμεσα σε ανθρώπους μακρυά απ’ τους δικούς τους. Είναι οι όψεις της κοινής ιστορίας, που πλέξαμε Έλληνες και Τούρκοι, Μουσουλμάνοι και Αλεβίτες με τους Χριστιανούς, όσο υπήρχε η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι συγγενείς μου, παρά την προσφυγιά που αναγκάστηκαν να γευτούν, ποτέ δε λησμόνησαν την αγάπη τους γι’ αυτόν τον τόπο και για τους ανθρώπους που μοιράζονταν μαζί τους το ψωμί αλλά και τα όνειρα, έπιναν χαρές αλλά και θλίψεις της ζωής, είτε ήταν Τούρκοι, είτε Αρμένηδες, είτε Ρωμιοί. Το ίδιο βιβλίο, στο δεύτερο μέρος, με τον τρόπο του παραμυθιού, προσπαθεί να πει αλήθειες, που πολλοί δεν τις αρέσουν, για την οθωμανική περίοδο της Ρούμελης, δηλαδή της σημερινής Ελλάδας. Εξιστορείται το όνειρο του σπουδαίου στρατηλάτη Γαζή Εβρενός Μπέη, να χτίσει μια πόλη στους πρόποδες του όρους Βέρμιον στη Μακεδονία, που να κατοικείται προνομιακά αποκλειστικά από Χριστιανούς. Αυτή η πόλη, που σήμερα ονομάζεται Νάουσα, είχε ονομαστεί από τους απογόνους του Γαζή Εβρενός, που αξιώθηκαν να την χτίσουν Ağustos, μάλλον για την ομορφιά της υποθέτω. Εκτός αυτού, στο βιβλίο μου αναφέρομαι στις πνευματικές οικειότητες που υπάρχουν στις παραδόσεις του χριστιανικού Ησυχασμού (İsihazm, Hristiyan gizemcilik), που καλλιεργείται στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία και στον Σουφισμό (Tasavvuf), που καλλιεργείται στο Ισλάμ. Οι Μουσουλμάνοι και οι Αλεβίτες της Τουρκίας, μοιράστηκαν πολλά πράγματα με τους Ρωμιούς γείτονές τους στα πολλά χρόνια που ζούσαν σε ίδιες πόλεις και συχνά μοιράζονταν τους ίδιους μαχαλάδες. Θυμάμαι κάτι που συνέβαινε για χρόνια, ως την ανταλλαγή των πληθυσμών. Σ’ ένα χωριό που κατοικούνταν από Τούρκους και Ρωμιούς, στο Aşaköy, κοντά στο Bilecik, υπήρχε μια εποχή που οι κάτοικοι ήταν τόσο φτωχοί, που ο Παπάς και ο Ιμάμης μοιράζονταν τον ίδιο χώρο για να μαζεύονται οι Χριστιανοί την Κυριακή και οι Μουσουλμάνοι την Παρασκευή. Κάθε Πέμπτη απόγευμα, ο Παπάς του χωριού βοηθούσε τον Χότζα να καθαρίσει τον χώρο για την Cuma και το Σάββατο βράδυ βοηθούσε ο Χότζας τον Παπά να ετοιμάσει τον χώρο για την λειτουργία της Κυριακής….

Στον 20^ο αιώνα, η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, υπήρξε το πρώτο μέτρο εθνοκάθαρσης, μέσω της υποχρεωτικής μετακίνησης πληθυσμών, με την έγκριση της Διεθνούς Κοινότητας. Για τούτο και αποτέλεσε υπόδειγμα πολιτικής πρακτικής το 1947, όταν διαμελίσθηκε η Βρετανική Ινδία σε δύο ανεξάρτητα κράτη και ξεριζώθηκαν τότε από τα σπίτια τους 14,5 εκατομμύρια άνθρωποι, που αναγκάστηκαν να περάσουν σύνορα, που μέχρι πριν λίγο δεν υπήρχαν. Τα κριτήρια της ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν ήταν επίσης θρησκευτικά, όπως στην περίπτωση της Ελλάδος και της Τουρκίας.

Οι πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ λαών προκαλούν πολύ πόνο, πληγώνουν αφάνταστα. Έτσι ο πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, η Μικρασιατική Εκστρατεία για τους Έλληνες, που κατέληξε στην οδύνη της Μικρασιατικής Καταστροφής και ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας για τους Τούρκους, που έσωσε την Τουρκία από τον διαμελισμό, που είχε σχεδιαστεί και αποφασιστεί με τη Συνθήκη των Σεβρών (1920), άφησε πολλούς νεκρούς. Πληγές που άνοιξαν τότε και στους δυο λαούς, ακόμα ματώνουν. Μια πληγή που δεν λέει να κλείσει και είναι απότοκος αυτού του καταστροφικού πολέμου υπήρξε και η ανταλλαγή πληθυσμών. Μάλλον θα είναι λάθος να σβήσουμε την ιστορική μνήμη. Αλλά επίσης, είναι τεράστιο λάθος να μείνουμε αγκυλωμένοι και δέσμιοι του παρελθόντος, εξαιτίας της οδύνης και των πληγών που άφησε. 

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Κεμάλ Ατατούρκ, μετά την λήξη του ελληνοτουρκικού πολέμου το 1922 και την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, είχαν την τόλμη και τον πολιτικό ρεαλισμό να υπογράψουν στην Άγκυρα, στις 29 Οκτωβρίου του 1930, το «Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας, Ουδετερότητας, Συνδιαλλαγής και Διαιτησίας». Επρόκειτο για ένα γενναίο βήμα υπέρ της φιλίας ανάμεσα στους δύο λαούς. Ακολούθησαν και άλλες διακρατικές συμφωνίες, που αναμφίβολα είχαν σκοπό να διώξουν τους εφιάλτες του πόνου και του άδικου θανάτου τόσο από τους Τούρκους, όσο και από τους Έλληνες.

Στην πορεία προς την οικοδόμηση ειλικρινούς φιλίας μεταξύ των λαών μας και την σφράγιση μιας σταθερής συνεργασίας μεταξύ των χωρών μας, πολύ συχνά έγιναν πισωγυρίσματα. Πολύ συχνά οι σχέσεις μας τεντώθηκαν επικίνδυνα…. Η αναφορά στις αιτίες ή στις αφορμές για τη δημιουργία του αρνητικού κλίματος στις σχέσεις μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων ή στην καλύτερη περίπτωση διατήρηση αμοιβαίας επιφυλακτικότητας, δεν νομίζω ότι πρέπει να γίνει τώρα από μας. Υπάρχουν άλλοι, που θα κάνουν τις αναγκαίες αναλύσεις για να δοθούν χρήσιμες απαντήσεις, ώστε να μην επαναληφθούν λάθη που είναι επικίνδυνα, όσο το ύπουλο νερό, που όταν τρυπώνει στα θεμέλια ενός κάστρου τελικά το γκρεμίζει….

Εκείνο που έχει τεράστια σημασία, είναι να κατανοήσουμε Τούρκοι και Έλληνες, ότι είναι της κοινής μοίρας μας να ζούμε ο ένας λαός δίπλα στον άλλο και  να μοιραζόμαστε ως πατρίδες μας κοινούς τόπους. Οι εκκλησιές που υπάρχουν εγκατεσπαρμένες σε απίθανα μέρη της Τουρκίας, και εδώ και λίγα χρόνια άρχισαν να λειτουργούνται ξανά, είναι μάρτυρες των όσων ανέφερα. Αλλά και στην Ελλάδα, και δεν αναφέρομαι στη Θράκη ή στα Δωδεκάνησα, αλλά στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, στα Γιάννενα, στα Τέμπη, στα Γιαννιτσά, στα Φάρσαλα και αλλού, υπάρχουν σεβάσμια για την παλαιότητά τους τζαμιά, μεντρεσέδες, ιμαρέτ και τεκκέδες, που είναι επίσης ακοίμητοι μάρτυρες της προηγούμενης αλήθειας. Αξίζει να αποκαλυφθεί, ότι η λαϊκή θρησκευτικότητα του τουρκικού Ισλάμ, είτε πρόκειται για Σουννίτες, είτε για Αλεβίτες, έχει πολλά κοινά στοιχεία ευσέβειας και ήθους με τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό της Ανατολής. Η Παναγία των Ρωμιών είναι η ίδια Μητρική Μορφή, που εδώ οι Μουσουλμάνοι αποκαλούν με πολλή τρυφερότητα Meryem Ana…. Ενώ ο αγαπημένος άγιος Γεώργιος των Χριστιανών φαίνεται να παίζει συχνά κρυφτό με τον μυστικό χαζρέτι Χιζίρ (Hz. Hizir) των Μουσουλμάνων. Είναι ανάγκη να καταλάβουμε, ότι ο ποταμός που διασχίζει τη Θράκη, είτε λέγεται Έβρος είτε Meriç, είναι πολύ πιο όμορφο να μας ενώνει και όχι να μας χωρίζει. Ότι το Αιγαίο είναι μια θάλασσα κοινή για τους λαούς μας και από όποια μεριά του κι αν κοιτάξεις, τα ίδια τοπία αντικρύζεις, ο ίδιος ήλιος σε χαμογελά. Αυτός ο ήλιος μπορεί να θερμαίνει συνεχώς τις καρδιές μας με τη φλόγα  της φιλίας και της συντροφικότητας, μιας και είμαστε, Έλληνες και Τούρκοι, άνθρωποι πλασμένοι από την ίδια πάστα και είμαστε ως λαοί ικανοί να ζήσουμε ειρηνικά στην ευλογημένη γωνιά της Γης,  όπου γειτονεύουν οι πατρίδες μας, η Ελλάδα και η Τουρκία.

ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΔΟΥΔΟΣ ©

18/05/2015