Η κήρυξη της Επανάστασης της Νάουσας το 1822

Παραλειπομένων επισήμανση

Την Κυριακή της Ορθοδοξίας, Πρώτη Κυριακή των Νηστειών του 1822, στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου της Νάουσας κηρύχτηκε η Επανάσταση των Μακεδόνων κατά των Οθωμανών. Είναι γνωστή και ως Επανάσταση της Νάουσας, αλλά και ως Επανάσταση του Βερμίου.

Τέλη Μαρτίου του 1822 οι οθωμανικές δυνάμεις του Μεχμέτ Εμίν Πασά, γνωστού και ως Αμπού Λουμπούτ, άρχισαν την πολιορκία της Νάουσας. Οι επαναστάτες απέκρουαν τις επιθέσεις των πολιορκητών τους, ενώ με αντεπιθέσεις που πραγματοποιούσαν προκαλούσαν σημαντικές απώλειες στους Οθωμανούς. Ο αγώνας ήταν άνισος και καμιά βοήθεια δεν έφθασε για τους πολιορκημένους της Νάουσας.

Η Επανάσταση της Νάουσας είναι πολύ λίγο γνωστή και ελάχιστα προβεβλημένη. Πολύ λίγα είναι γνωστά ως προς σύνθεση των επαναστατικών δυνάμεων και των χωριών που καταστράφηκαν μαζί με τη Νάουσα κατά την αιματηρή καταστολή της Επανάστασης.

Η Νάουσα της εποχής ήταν μια σημαντική πόλη της Μακεδονίας. Υπήρχαν ελληνικά σχολεία, ποικίλες βιοτεχνίες, που τα εκλεκτά προϊόντα τους εξάγονταν και έφθαναν ως την Αυστρία. Το κρασί που παραγόταν στα αμπέλια της Νάουσας θεωρούνταν, μετά το κρασί της Τενέδου, το καλύτερο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η σύνθεση του πληθυσμού της μικρής πόλης αποτελούνταν μόνο από Χριστιανούς, λόγω των προνομίων με τα οποία είχε προικισθεί η Νάουσα από τον κτίτορά της Αχμέτ Εβρενόσογλου, εγγονό του Γαζή Εβρενός Μπέη. 

Οι κάτοικοι ήταν Έλληνες και Μακεδόνες, καθόσον η πόλη ήταν σημείο έλξης πολλών κατοίκων από τα γύρω, κυρίως ορεινά χωριά, που ο Σπυρίδων Τρικούπης τους αποκαλεί Βούλγαρους, λόγω της σύγχυσης που υπήρχε μεταξύ της μακεδονικής με την βουλγαρική γλώσσα. 

Γράφει τα εξής σχετικά ο Τρικούπης στην ιστορία του: “Η πόλις της Ναούσης διά το πλήθος των κατοίκων της Χριστιανών, Ελλήνων και Βουλγάρων, διά τους πόρους της και διά το περιτείχισμά της, εφάνη προσφυές ορμητήριον των κατ’ εκείνα τα μέρη επαναστατικών κινημάτων….” (Σπ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, 2^ος τ., έκδοση 2η, σ. 172, Λονδίνο 1861).

Εκτός από την Νάουσα καταστράφηκαν από τις οθωμανικές δυνάμεις και τα εξής χωριά: Γκόρνο Γκραμαντίκοβο (Άνω Γραμματικό), Ντόλνο Γκραμαντίκοβο (Κάτω Γραμματικό), Όσλιανι (Αγία Φωτεινή), Κουτσούφλιανι (Άγιος Παύλος), Ντραζίλοβο (Μεταμόρφωση), Φέτιτσα (Πολλά Νερά), Ράμνιτσα (δεν κατοικήθηκε μετά την καταστροφή), Γκόρνο Σέλο (Άνω Βέρμιο), Ντόλνο Σέλο (Κάτω Βέρμιο ή Σέλι), Χοροπάν (Στενήμαχος), Μαρούσα – Ντόλιανι (Κουμαριά),Ιαβόρνιτσα (Τρίλοφον-Νέα Κούκλενα), Σούβα Λιβάντα (Ξιρολίβαδο), Τσόρνοβο (Φυτιά), Ντόμπρα (Δοβρά), Κούμανιτς (Κομνήνιο), Ντόλνα Λούζιτσα (Τριπόταμος), Γκόρνα Λούζιτσα (Άνω Τριπόταμος), Τόπλιανι (Γεωργιανοί), Τσαρκόβιανη (Άγιος Ιωάννης-Μικρή Σάντα), Καρατάσι (Μαυροδένδρι).

Ο Αγγελής Γάτσος, καταγόταν από το Σαρακίνοβο της Καρατζόβας (Σαρακηνοί Αλμωπίας). Ήταν Μακεδόνας και αγνοούσε την ελληνική γλώσσα, ενώ το όνομά του, όπως τον ήξεραν στο χωριό του ήταν Άγγελ ή Γκέλε Γκάτσοβ. Μετά την καταστροφή της Νάουσας, που ήταν επακόλουθο της καταστολής της Επανάστασης, ο Γάτσος και ο Καρατάσος, κατέβηκαν στη νότια Ελλάδα, με ένα σώμα περίπου τριακοσίων αγωνιστών και πήραν μέρος σε πολλές μάχες.

Τον Αγγελή Γάτσο στη νότια Ελλάδα, φαίνεται πως δεν ήταν λίγοι εκείνοι που τον αντιμετώπιζαν σαν ξένο, μη Έλληνα. Είναι χαρακτηριστικά όσα του είχε γράψει ο αγωνιστής και ιστορικός Χριστόφορος Περραιβός, τότε υπουργός Πολέμου, στις 16 Ιουνίου 1823: “Η πατρίς θα σε τιμήση αξίως. Εις αυτήν επακουμβώντας θα λάβης προνόμια και δικαιώματα πατριώτου και δι’ αυτής θα σε γνωρίζουν τοιούτον και εκείνοι όπου σε ονομάζουν σήμερον και σε μεταχειρίζονται διά ξένον” (Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Τμήμα Χειρογράφων. Αρχείον Αγώνος, αριθ. 19169).

24/02/2018

Σάββατο, παραμονή Κυριακής της Ορθοδοξίας

Στη φωτογραφία ανδριάντας του Αγγελή Γάτσου στην Αριδαία. Έργο του Δημήτρη Καλαμάρα.

ΤΟΥΡΚΙΑ, ΕΝΑΣ ΔΥΣΚΟΛΟΣ ΓΕΙΤΟΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Οι σχέσεις Ελλάδος και Τουρκίας ξανά σε ένταση!

Η εισβολή του τουρκικού στρατού στην συριακή επαρχία του Αφρίν, αποδείχθηκε στρατιωτική αποτυχία. Παρά τον χαρακτηρισμό της εισβολής, εκ μέρους του Διευθυντή του Diyanet, του ανώτατου Σουννίτη θρησκευτικού λειτουργού της χώρας, ως τζιχάντ, ως ιερού πολέμου δηλαδή, παρά τις εμετικές ευχές του Αρμένιου Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης και του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, υπέρ της νικηφόρας έκβασης της επιχείρησης του τουρκικού στρατού σε ξένη χώρα για την εδραίωση της ειρήνης (!!!), τελικά, φαίνεται πως ούτε ο Αλλάχ, ούτε η χριστιανική Τριάδα δεν ευνόησε την ευόδωση της εισβολής των Τούρκων, έστω και αν είχαν χρησιμοποιήσει το παραπειστικό όνομα ‘Ελιά”, για την επέμβασή τους στην κουρδική επαρχία Αφρίν.

Ο αποπροσανατολισμός του τουρκικού λαού από τα σοβαρά προβλήματα στο εσωτερικό της χώρας επιχειρείται πλέον, είτε με τις παρενοχλήσεις στην θαλάσσια περιοχή της ΑΟΖ Κύπρου, είτε με τις διακηρύξεις τουρκικής “ιδιοκτησίας” σε ελληνικές βραχονησίδες, είτε με εξαγγελίες επίθεσης κατά της Ελλάδος.

Από τη στιγμή που μας είναι αδύνατο να μετακομίσουμε σε άλλη γειτονιά του πλανήτη, χωρίς να έχουμε γείτονες τους Τούρκους, πρέπει να βρούμε τρόπους συνύπαρξης μαζί τους. Αυτή η πραγματικότητα δεν μπορεί να αλλάξει.

Δυστυχώς οι Τούρκοι που διαθέτουν πολιτισμική καλλιέργεια και πολιτική ευρύτητα σκέψης, με πρόσημα την Δημοκρατία και τις Ελευθερίες είναι μια μειονότητα, που το δικτατορικό καθεστώς Ερντογάν, τους έχει συνεχώς υπό επιτήρηση. Ζουν εκτεθειμένοι σε πλήρη ανασφάλεια και πιθανούς διωγμούς σε βάρος τους ανά πάσα στιγμή. Απόδειξη αυτού που λέω, υπήρξε η πριν λίγες μέρες εξοντωτική καταδίκη σε ισόβια, έξι λαμπρών Τούρκων δημοσιογράφων, που δεν ανήκουν ούτε στα φερέφωνα του Κεμαλισμού, ούτε στο εθνικοθρησκευτικό κράμα του τουρκικού Ισλάμ, αλά Ερντογάν και Diyanet, που έχουν κατασκευάσει μια καρικατούρα του Ισλάμ.

Το καθεστώς Ερντογάν, παίζει ένα θέατρο με τίτλο ‘δημοκρατία’. Ηθοποιοί της παράστασης είναι μαριονέτες που τα νήματά τους κινούνται από το Λευκό Παλάτι της Άγκυρας, επίσημα Cumhurbaşkanlığı Külliyesi. Έτσι υποτελείς δικαστές στον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, επιδιώκουν να εξοντώσουν το μόνο, αυτή τη στιγμή, γνήσια δημοκρατικό κόμμα της Τουρκίας, το Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP). Η μέχρι πριν λίγο ηγεσία του κόμματος αυτού είναι έγκλειστη στις φυλακές και δικάζονται στην Άγκυρα, με σοβαρές, αν και ολωσδιόλου αβάσιμες κατηγορίες σε βάρος τους, ενώ η πρόσφατα εκλεγμένη νέα ηγεσία βρίσκεται σε αναμονή των αντιδράσεων του Προέδρου της χώρας, που ανανεώνει συνεχώς το καθεστώς έκτακτης ανάγκης, δηλαδή το καθεστώς που “νομιμοποιεί” την ανασφάλεια κατά των πολιτών, που δεν επιθυμούν να είναι υπήκοοι.

Στην πλειοψηφία τους οι τουρκικοί λαοί δεν διαθέτουν πολιτική δημοκρατική παιδεία και αυτό είναι μείζον πρόβλημα, όχι μόνο για την ίδια την Τουρκία, αλλά και για όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Οι υπήκοοι του τουρκικού κράτους, είναι δουλικά πρόθυμοι να υπακούν τις εντολές των αρχηγών τους, χωρίς κριτική σκέψη, ακόμα και αν πρόκειται για παράλογες ή επικίνδυνες προσταγές!

Η απουσία δημοκρατικού φρονήματος από την μεγάλη πλειοψηφία των Τούρκων υπήρχε από την εποχή της κυριαρχίας των Κεμαλιστών και συνεχίζεται τώρα που επικράτησε το καθεστώς Ερντογάν. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε, ότι από τη στιγμή που η πλειοψηφία των Τούρκων είναι Σουννίτες Μουσουλμάνοι, με περισσότερη ευκολία υπακούνε έναν αρχηγό, που εμφανίζεται στα μάτια τους σαν Χαλίφης του Ισλάμ! Άλλωστε ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ποτέ δεν έχει κρύψει τον διακαή πόθο του, να αναδειχθεί ο νέος ηγέτης για όλους τους Σουννίτες Μουσουλμάνους του κόσμου, που θα τους ενώσει εναντίον των εχθρών του Ισλάμ, με πρώτο εχθρό το Ισραήλ και κατόπιν την “άπιστη” Δύση....

Η εγκαθίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας από τον Κεμάλ Ατατούρκ, δεν πρόσφερε στους λαούς της Τουρκίας την ευκαιρία να ζήσει σε πολιτικό περιβάλλον δημοκρατίας και σεβασμού των ελευθεριών, που στις δυτικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδος, είναι αυτονόητες. Επιβλήθηκε μια “δημοκρατία” με αυταρχικό τρόπο και μεθόδους εξαναγκασμού, με πλήρη αγνόηση της δημοκρατικούς συναίνεσης. Κάποια σύντομα διαστήματα που άνθισε η δημοκρατία στην Τουρκία, μαράθηκε σύντομα και τώρα το καθεστώς Ερντογάν, προσπαθεί να αναβιώσει το οθωμανικό παρελθόν σε μοντέρνους καιρούς!

Οι τουρκικοί λαοί που κατοικούν στα εδάφη της Τουρκικής Δημοκρατίας, από τη στιγμή που έφθασαν στην Μέση Ανατολή και η μεγάλη τους πλειοψηφία είχε ασπαστεί το Ισλάμ, υιοθέτησαν μια αφομοιωτική επιθετικότητα έναντι των λαών που συνάντησαν. Ήδη το Ισλάμ χαρακτηριζόταν από έναν επιθετικό επεκτατισμό, για τούτο πολύ σύντομα αυξήθηκε ο αριθμός των Μουσουλμάνων και ταυτόχρονα επεκτάθηκε η ισλαμική αυτοκρατορία των Χαλιφών, πέραν της Αραβικής Χερσονήσου. Για λόγους δικαιοσύνης, τα παραπάνω δεν μπορεί να ισχύουν, όσον αφορά τους Αλεβίτες, που ακολουθούν μια θρησκεία, που είναι συγκρητική σύνθεση μεταξύ ενός αιρετικού Ισλάμ, στοιχείων ασιατικού σαμανισμού και άλλων πολλών προϊσλαμικών παραδόσεων.

Οι Μουσουλμάνοι Τούρκοι επικράτησαν πληθυσμιακά στην Ανατολία (Μικρά Ασία) και στη Ρούμελη (Βαλκάνια), λόγω των διωγμών και των διακρίσεων που εφάρμοσαν κατά των Χριστιανών, κατά των Γιαζίντι και κατά των Εβραίων, που κατοικούσαν ήδη στην περιοχή, όπως εύστοχα έχει επισημάνει σε πρόσφατο άρθρο της η Uzay Bulut, προσθέτοντας, πως ο χαρακτηρισμός της επέμβασης του τουρκικού στρατού στην Αφρίν σαν τζιχάντ, από τον Πρόεδρο του Diyanet, δεν είναι τυχαίος ή επιπόλαιος.

Η Ελλάδα και οι Έλληνες οφείλουμε να βρούμε τρόπους ειρηνικής συνύπαρξης και οικοδόμησης φιλικών σχέσεων με τον δύσκολο γείτονά μας. Θα έλεγα πως αυτή είναι η μοίρα της χώρας μας, λόγω της γεωγραφικής θέσης της. Είναι ένα δύσκολο εγχείρημα, γιατί ο γείτονας είναι απρόβλεπτος στις εκρήξεις του και στις αντιδράσεις του, ακόμα και για απλά ζητήματα.

Ενόσω η Τουρκία θα συνεχίσει να αντιμετωπίζει προβλήματα με την χειραγώγηση του πολυπληθούς λαού της, που οι ηγέτες της θέλουν, να μην εστιάζει την προσοχή του στα καθημερινά προβλήματα, αλλά να αποπροσανατολίζεται με προβολή ενός φαντασιακού μεγαλείου εις βάρος αρχέτυπων εχθρών του Τουρκισμού, οι σχέσεις καλής γειτονίας θα είναι δύσκολες. Από την άλλη μεριά, η Ελλάδα έχει υποχρέωση, να μην είναι ενδοτική απέναντι στην τουρκική επιθετικότητα, γιατί η ενδοτικότητα προσφέρει όλο και περισσότερα περιθώρια σε ένα κακομαθημένο και πολιτικά ανώριμο, με τα σύγχρονα δυτικά κριτήρια, παιδί, να συνεχίζει τα πείσματά του και τα επικίνδυνα παιχνίδια του.

©ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΔΟΥΔΟΣ

20/02/2018

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΟΥΤΑΡΗΣ ΕΝΑΣ ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΤΟΛΜΗΣΕ

ΝΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΉΣΕΙ ΤΗΝ ΤΙΜΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΟΥΔΟΣ

g_doudos@yahoo.com

Η Θεσσαλονίκη ήταν μια εβραιούπολη…. Οι σύγχρονοι Έλληνες ιστορικοί αρέσκονται να διαιρούν τη νεότερη ιστορία της Θεσσαλονίκης δε δύο περιόδους: πριν από το 1912 και μετά, τη χρονιά δηλαδή που τα ελληνικά στρατεύματα κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη, παρ’ όλο που η επίσημη ένωσή της με την Ελλάδα έγινε 15 χρόνια αργότερα. Εγώ, ωστόσο, προτιμώ να χρησιμοποιώ ως ιστορικό όριο το 1943, τη χρονιά του Ολοκαυτώματος. Άλλωστε είναι ευνόητο ότι η “Θεσσαλονίκη με τους Εβραίους” αποτελεί από μόνη της μια ιστορική χρονική περίοδο, ενώ “η Θεσσαλονίκη χωρίς τους Εβραίους” μια άλλη.

Ηλίας Πετρόπουλος∙ ‘Αχ, Αλλέγκρα…’

Όσα έχει γράψει ο Ηλίας Πετρόπουλος παραπάνω, για το συλλογικό έργο, «Θεσσαλονίκη 1850-1918. Η ‘πόλη των Εβραίων’ και η αφύπνιση των Βαλκανίων»¹ με βρίσκουν απόλυτα σύμφωνο, χωρίς την παραμικρή επιφύλαξη.

Η Θεσσαλονίκη αναπτύχθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους και δύο Ρωμαίοι αυτοκράτορες, άφησαν την σφραγίδα τους στην πόλη. Ο Γάιος Γαλέριος Βαλέριος Μαξιμιανός Αύγουστος, έχτισε την γνωστή εμβληματική για την πόλη θριαμβική αψίδα του κι ένα μεγαλοπρεπές ανάκτορο, που δεσπόζει στην πλατεία Ναυαρίνου. Ο άλλος, ο Φλάβιος Θεοδόσιος Αύγουστος, που ονομάσθηκε Μέγας και συγκαταλέχθηκε μεταξύ των αγίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, έμεινε στην πόλη περίπου ένα χρόνο κι εδώ βαπτίστηκε Χριστιανός, ενώ από την Θεσσαλονίκη ξεκίνησε τους αγώνες του κατά των αιρέσεων. Ο Θεοδόσιος στιγμάτισε τη μνήμη του αρνητικά, αφού υπήρξε ο ηθικός αυτουργός ενός μαζικού εγκλήματος, μιας θηριωδίας στην κυριολεξία, κατά των Θεσσαλονικέων. Το 390 μ. Χ. μέσα στον Ιππόδρομο της πόλης, εξοντώθηκαν με εντολή του αυτοκράτορα, περίπου 17.000 κάτοικοι, ως αντίποινα για την δολοφονία του Βουδέριχου, Γότθου φρούραρχου της πόλης και των ανδρών του, που στελέχωναν την φρουρά της Θεσσαλονίκης .

Η θέση της Θεσσαλονίκης κατά των διάρκεια της ακμής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της Ανατολής ήταν περίοπτη. Την ίδια θέση είχε η πόλη και κατά την οθωμανική περίοδο.

Στη διάρκεια του 15^ου αιώνα και επί Σουλτάνου Βαγιαζήτ του Β΄, φτάνουν στη Θεσσαλονίκη ομάδες Εβραίων που διώκονταν σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Είχαν φθάσει Εβραίοι από την Σικελία, την Κάτω Ιταλία, την Πορτογαλία, αλλά και την Προβηγκία. Ο μεγαλύτερος όμως πληθυσμός Εβραίων προσφύγων, περίπου 20.000, που εγκαταστάθηκε στην οθωμανική Θεσσαλονίκη, προερχόταν από την Ιβηρική Χερσόνησο². Μετά το διάταγμα της Αλάμπρα του Φερδινάνδου της Αραγονίας και της Ισαβέλας της Καστίλης (1492), οι Εβραίοι ήταν υποχρεωμένοι να διαλέξουν ανάμεσα στον εκχριστιανισμό τους ή στην εξορία.

Η εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη των οθωμανικών χρόνων μετέτρεψε ένα πόλισμα σε μια σημαντική πόλη, ίσως στο πιο σημαντικό κέντρο της εβραϊκής Διασποράς. Ένα πολυεθνικό, πολυπολιτισμικό αστικό κέντρο, με κυρίαρχη την εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Οι Εβραίοι αποκαλούσαν την Θεσσαλονίκη στα λαντίνο (ισπανοεβραϊκά) “la Madre de Israel”, ενώ στα εβραϊκά “ir vaem b’yisrael”, που σημαίνει στην πρώτη γλώσσα ‘Μητέρα του Ισραήλ’, ενώ στην εβραϊκή, “πόλη και μητέρα του Ισραήλ”.

Μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος, ο πληθυσμός της πόλης όλο και αλλοιώνεται με στόχο την αριθμητική ενίσχυση του ελληνόφωνου ορθόδοξου χριστιανικού στοιχείου. Η έλευση μεγάλου αριθμού προσφύγων στην Μακεδονία, από την Μικρά Ασία, ως επακόλουθο της ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδος, ανέτρεψε δραστικά την πληθυσμιακή σύνθεση της Θεσσαλονίκης, υπέρ του ελληνικού στοιχείου. Παρόλα αυτά, η πόλη δεν απώλεσε την εβραϊκή ιδιοπροσωπία της, παρά μόνον μετά το 1943, που επιτελέστηκε η δραματικής εξόντωση, σχεδόν όλων των Εβραίων της, στα πλαίσια του Ολοκαυτώματος που είχαν σχεδιάσει και εκτελέσει οι Ναζί σε όλη την Ευρώπη.

Η σύνθεση του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης εμφανίζει τις εξής διακυμάνσεις: Το 1890, που συνέβη καταστροφική πυρκαγιά στο κέντρο της πόλης, επί συνολικού πληθυσμού 118.000 κατοίκων, 55.000 ήταν Εβραίοι, 26.000 Μουσουλμάνοι, 16.000 Έλληνες, 10.000 Βούλγαροι (ή Σλαβόφωνοι), 2.500 Ρομά και 8.500 Αρμένιοι, Δυτικοί κ.ά. . Το 1902, σύμφωνα με οθωμανικές πηγές, οι Εβραίοι αποτελούν το 49% του πληθυσμού. Το 1913, σύμφωνα με πηγές της ελληνικής διοίκησης, επί συνολικού πληθυσμού 157.889 κατοίκων, 61.439 ήταν Εβραίοι, ποσοστό 39%, 45.889 Μουσουλμάνοι, 39.956 Έλληνες, 6.263 Βούλγαροι, 2.761 Ρομά και 1.621 άλλων ταυτοτήτων. Το 1917 οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης αποτελούν το 19% του συνολικού πληθυσμού της πόλης, που ανέρχεται σε 271.157 κατοίκους. Είναι η χρονιά της μεγάλης πυρκαγιάς της πόλης. Τα αρχεία της εβραϊκής Κοινότητας έχουν καταστραφεί και για τούτο, μετά την πυρκαγιά η Κοινότητα διενεργεί απογραφή με δική της πρωτοβουλία. Τα αποτελέσματα της απογραφής δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα L’ Indépendant το 1919 και ανέφεραν τα εξής: Σε πληθυσμό 170.000 κατοίκων το 1914, η Θεσσαλονίκη είχε 90.000 Εβραίους. Από τους πυροπαθείς μετά το 1917, σε 50.000 υπολογίστηκαν οι Εβραίοι, σε 12.500 οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί και σε 10.000 οι Μουσουλμάνοι. Οι περιοχές της πόλης, που κατοικούσαν Εβραίοι, και υπήρχαν συναγωγές, ιδρύματα της Ισραηλιτικής Κοινότητας, αλλά και καταστήματα και άλλες εγκαταστάσεις Εβραίων επαγγελματιών, καταστράφηκαν ολοσχερώς από την πυρκαγιά. Την εποχή που η Θεσσαλονίκη καταλαμβάνεται από τις ελληνικές δυνάμεις, η εβραϊκή ταυτότητα της πόλης έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα. Καμιά ισραηλιτική κοινότητα ελληνικής πόλης δεν είχε περισσότερα από 5.000 μέλη, ενώ τόσο στην Κωνσταντινούπολη, όσο και στην Σμύρνη, οι Εβραίοι δεν αποτελούν μεγαλύτερο ποσοστό στο σύνολο του πληθυσμού, μεταξύ 5 ως 10%. Το ποσοστό των Εβραίων στον πληθυσμό της Θεσσαλονίκης είναι μοναδικό, αν λάβουμε υπόψη, ότι στις αρχές του 20^ου αιώνα η Γαλλία δεν είχε περισσότερους Εβραίους, από όσους είχε μόνον η Θεσσαλονίκη.

Το 1943, ο εβραϊκός πληθυσμός της υπό γερμανική κατοχή Θεσσαλονίκης υπολογιζόταν σε 55.000. Από τις 15 Μαρτίου ως και τις 2 Αυγούστου του 1943, μεταφέρθηκαν συνολικά 48.674 Θεσσαλονικείς Εβραίοι στα ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου, σε δέκα εννιά αποστολές. Απ’ αυτούς, επέστρεψαν ζωντανοί το 1945, μόνον 1.950. Ποσοστό 96% των Εβραίων της Θεσσαλονίκης εξολοθρεύθηκαν!

Η Θεσσαλονίκη δεν ήταν μόνον η πόλη με την πλέον ανθούσα από πλευράς πληθυσμού Ισραηλιτική Κοινότητα, παράλληλα υπήρξε το κέντρο του οργανωμένου ελληνικού Αντισημιτισμού, ήδη από τα χρόνια του μεσοπολέμου.

Στις 29 Ιουνίου του 1931, ακραία εθνικιστικά στοιχεία μετά από ποικίλες βιαιοπραγίες, κατέληξαν στον εμπρησμό της συνοικίας Κάμπελ της Θεσσαλονίκης. Στη συνοικία Κάμπελ έμεναν σε παράγκες, περίπου 220 φτωχές εβραϊκές οικογένειες, που είχαν μετακινηθεί εκεί μετά την πυρκαγιά του 1917. Η προσκείμενη στην πολιτική παράταξη του Βενιζέλου εφημερίδα ‘Μακεδονία’, υπήρξε ο ηθικός αυτουργός του πογκρόμ του Κάμπελ, όπως έμειναν γνωστά τα τραγικά γεγονότα κατά των Εβραίων σ’ αυτή τη συνοικία. Με μια σειρά δημοσιευμάτων, η ‘Μακεδονία’ είχε εκτοξεύσει κατηγορίες κατά της εβραϊκής κοινότητας για έλλειψη πατριωτισμού, για κοσμοπολιτισμό και για προδοσία εις βάρος της Ελλάδος. Σημαντικός ήταν ο ρόλος σ’ αυτά τα αντισημιτικά επεισόδια της ακραίας εθνικιστικής οργάνωσης, που είχε ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη με την ονομασία ‘Εθνική Ένωσις Ελλάς’, γνωστής και ως ‘ΤΡΙΑ ΕΨΙΛΟΝ’ ή ‘Χαλυβδόκρανοι’. Για το έγκλημα του εμπρησμού και των βιαιοτήτων στην συνοικία Κάμπελ, μετά ένα χρόνο, παραπέμφθηκαν σε δίκη στελέχη της ‘ΕΕΕ’ που είχαν οργανώσει τα επεισόδια μαζί και ο Νίκος Φαρδής, αρχισυντάκτης της ‘Μακεδονίας’.

Εκτός από το πογκρόμ στη συνοικία Κάμπελ ένα ανοσιούργημα που συντελέστηκε στη Θεσσαλονίκη, υπήρξε η καταστροφή του εβραϊκού Νεκροταφείου της πόλης, με πρωτοβουλία του Δήμου και την ενεργό υποστήριξη ή την σιωπηλή συναίνεση παραγόντων του χριστιανικού ελληνορθόδοξου πληθυσμού. Το εβραϊκό Κοιμητήριο της Θεσσαλονίκης ήταν ίσως η αρχαιότερη και σίγουρα η μεγαλύτερη εβραϊκή νεκρόπολη της Ευρώπης. Ο ερευνητής Λέων Σαλτιέλ, υποστηρίζει βάσιμα, ότι η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης δεν ήταν απόφαση των γερμανικών αρχών κατοχής. Άλλωστε πουθενά στην κατεχόμενη από τους Ναζί Ευρώπη δεν έχουν καταστραφεί νεκροταφεία των Εβραίων. Απλώς η παρουσία των Γερμανών στην πόλη, διευκόλυνε και επιτάχυνε εξελίξεις, με στόχο το μέγα ανοσιούργημα κατά των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, που είχε αποφασιστεί και σχεδιαστεί δεκαετίες προηγουμένως από την δημοτική αρχή και άλλους φορείς. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που έγραψε ο ποιητής Γεώργιος Βαφόπουλος, για την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης: «Κι έπρεπε να’ ρθει η καταραμένη τούτη γερμανική κατοχή, όπου, με τη συνέργεια μιας ειρωνικής μοίρας, βρήκε τη δραματική του λύση τούτο το παλιό άλυτο πρόβλημα της Θεσσαλονίκης». Οι σχεδιασμοί καταστροφής του εβραϊκού νεκροταφείου είχαν αρχίσει ήδη από το 1925, με πρόσχημα διάφορες προτάσεις ανάπλασης της περιοχής και μεταφοράς του νεκροταφείου αλλού. Το καθεστώς Μεταξά, με τον αναγκαστικό νόμο 890/1937 (ΦΕΚ Α΄ 394/13.10.1937), προέβλεπε την απόδοση μέρους της έκτασης του νεκροταφείου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, ενώ το υπόλοιπο θα γινόταν άλσος, χωρίς να καταστραφούν οι υπάρχοντες τάφοι, αλλά και με τη σταδιακή απαγόρευση νέων ταφών. Ο νόμος εφαρμόσθηκε εν μέρει και δόθηκαν δώδεκα στρέμματα από την έκταση του νεκροταφείου στο Α.Π.Θ.. Στη συνέχεια, οι δημοτικές αρχές της πόλης, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, προχώρησαν στην καταστροφή του νεκροταφείου, παρουσιάζοντας το τραγικό και ανόσιο συμβάν σαν εντολή των γερμανικών αρχών, ενώ στην πραγματικότητα οι Γερμανοί ήταν μια δικαιολογία ψεύτικη και έντονα προσβλητική στη μνήμη μιας σημαντικής μερίδας από τα τέκνα της Θεσσαλονίκης…³.

Ήδη, το 1931 είχαν λεηλατηθεί εκατοντάδες τάφοι του εβραϊκού νεκροταφείου από μέλη της οργάνωσης ‘ΕΕΕ’. Είχε προηγηθεί το πογκρόμ της συνοικίας Κάμπελ, που ανέφερα πιο πάνω⁴.

Ο Λέων Σαλτιέλ έγραψε στην αγγλική γλώσσα μια μελέτη 36 σελίδων για τα γεγονότα της εποχής, όσον αφορά την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης. Επέλεξε τον εμβληματικό τίτλο ‘Dehumanizing the Dead: The Destruction of Thessaloniki’s Jewish Cemetery in the Light of New Sources’ (σε ελληνική απόδοση ‘Αφαιρώντας την ιδιότητα του ανθρώπου από τους νεκρούς: Η Καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης, υπό το Φως Νέων Πηγών’)⁵.

Υπήρξαν Δήμαρχοι της Θεσσαλονίκης και άλλοι θεσμικοί παράγοντες της πόλης, που σκόπιμα, επί σειρά ετών προσπαθούσαν να εξαλείψουν την εβραϊκή ταυτότητά της ή τουλάχιστον να ελαχιστοποιήσουν την πολυσήμαντη εβραϊκή παρουσία στην πόλη. Είναι χαρακτηριστικό, ότι ο άλλοτε δήμαρχος Βασίλης Παπαγεωργόπουλος είχε «αποφανθεί», ότι το βιβλίο του Μαρκ Μαζάουερ, ‘Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων’ είναι ανεκδιήγητο (!). Από την άλλη μεριά, ο επί σειρά ετών πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου επί διοικήσεων Παπαγεωργόπουλου, Σωτήρης Καπετανόπουλος, είχε δηλώσει: ‘ότι στο βιβλίο υβρίζονται αρκετές από τις παλαιές ελληνίδες ως... πόρνες και παρουσιάζονται οι Πόντιοι ως ...ληστοσυμμορίτες’. Δεν ξέρω βέβαια αν τόσο ο άλλοτε δήμαρχος Β. Παπαγεωργόπουλος, όσο και ο στενός συνεργάτης του Σ. Καπετανόπουλος, κατανάλωσαν χρόνο για να εντρυφήσουν στις πεντακόσιες πενήντα πέντε (555) σελίδες της ελληνικής μετάφρασης του βιβλίου, πάντως υπήρξαν και οι δύο εξαιρετικά λακωνικοί στην κριτική αποδοκιμασία τους!

Ο Έλι Βίζελ, γνωστός συγγραφέας, κάτοχος του βραβείου Νομπέλ Ειρήνης (1986) και επιζήσας του Ολοκαυτώματος, είχε πει ότι, ο Δήμιος σκοτώνει πάντα δυο φορές∙ την δεύτερη με τη Λήθη.  

Υπήρξαν αιρετά στελέχη του Δήμου Θεσσαλονίκης, και συγκεκριμένα ο δήμαρχος Βασίλης Παπαγεωργόπουλος, και οι δημοτικοί σύμβουλοι της παράταξής του, Θεόδωρος Ασπασίδης, ως πρόεδρος της ‘Επιτροπής Ονοματοθεσίας Οδών’, ο πανεπιστημιακός Βενιαμίν Καρακωστάνογλου και ο Κώστας Εγγλέζος, και οι δυο τους μέλη της παραπάνω Επιτροπής, που είχαν εισηγηθεί αρνητικά, ως προς την ένταξη της Θεσσαλονίκης στο Δίκτυο των Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδας, περιόδου 1940-1945. Κατά κύριο λόγο η ένταξη της Θεσσαλονίκης στο Δίκτυο των Μαρτυρικών Πόλεων ήταν αυτονόητη, όπως άλλωστε είχε αποφασισθεί από την διοίκηση του Δικτύου, διότι κατά την διάρκεια της Κατοχής εξοντώθηκε σημαντικό και χαρακτηριστικό στοιχείο του πληθυσμού της, οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι.

Εκείνο που προκαλεί ντροπή και αηδία, είναι η αιτιολογία που πρόβαλλε η παραπάνω Επιτροπή του Δήμου, για να απορριφθεί το αίτημα ένταξης της πόλης στο Δίκτυο των Μαρτυρικών Πόλεων: α) Η εξόντωση του 91% των Εβραίων συμπολιτών της Θεσσαλονίκης στα ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου, -το υψηλότερο ποσοστό στην Ευρώπη-, δεν στοιχειοθετεί την ανάδειξη της πόλης μας σε “μαρτυρική πόλη”, εφόσον το μαζικό αυτό έγκλημα διαπράχθηκε εκτός Θεσσαλονίκης (!), β) οι Εβραίοι “εγκαταστάθηκαν” στη Θεσσαλονίκη από την Ισπανία το 1492, -που σημαίνει κατά την ανάγνωση της ιστορίας από τα παραπάνω μέλη της Επιτροπής, ότι δήθεν δεν πρόκειται για γηγενείς Θεσσαλονικείς-, αποσιωπώντας σκόπιμα, ότι η παρουσία των Εβραίων, ανάγεται τουλάχιστον στους ελληνιστικούς χρόνους, τότε που ιδρύθηκε η Θεσσαλονίκη. Αυτά συνέβησαν το 2008. Κατ’ αρχάς η πλειοψηφούσα παράταξη στο Δημοτικό Συμβούλιο, του Δημάρχου Β. Παπαγεωργόπουλου, αποδέχθηκε την αρνητική εισήγηση της ‘Επιτροπής Ονοματοθεσίας Οδών’ και με την σιωπηρή σύμπραξη δημοτικών συμβούλων που χαρακτηρίζονταν για τον «υπερπατριωτισμό» τους. απέρριψε το αίτημα ένταξης της πόλης στο Δίκτυο των Μαρτυρικών Πόλεων, κατά έναν ιδιόμορφο τρόπο. Ο τότε πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Σωτήρης Καπετανόπουλος, έκρινε αρκετή την εισήγηση της Επιτροπής και περιττό να εισαγάγει το θέμα στο Δημοτικό Συμβούλιο για την λήψη ρητής απόφασης. Η ένοχη ως παράνομη, διά σιγής και αποδοχής εισήγησης Επιτροπής του Δήμου, απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου είχε χαρακτηρισθεί ως ύβρις έναντι της Ιστορίας και ως ενέργεια να θαφτεί η μνήμη της Θεσσαλονίκης, ως πολυπολιτισμικής πόλης, με κυρίαρχο το εβραϊκό στοιχείο της.

Έτσι, ο Βασίλης Παπαγεωργόπουλος, ως δήμαρχος Θεσσαλονίκης, ο Σωτήρης Καπετανόπουλος, ως πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου, οι δημοτικοί σύμβουλοι της παράταξης Παπαγεωργόπουλου, Θεόδωρος Ασπασίδης, Βενιαμίν Καρακωστάνογλου και Κώστας Εγγλέζος, έγιναν συνεργοί των Ναζί, στον δεύτερο Αφανισμό των Εβραίων της πόλης, μέσω προσπάθειας επιβολής της Λήθης…. Τότε, οι άρχοντες της πόλης, επιχείρησαν να παραμείνει η Θεσσαλονίκη, κέντρο του ελληνικού Αντισημιτισμού!

Εν τέλει, το 2012, όταν η διοίκηση του Δήμου είχε αναληφθεί από τον Γιάννη Μπουτάρη και τους συνεργάτες του, η Θεσσαλονίκη εντάχθηκε στο Δίκτυο των Μαρτυρικών Πόλεων με την έκδοση του σχετικού προεδρικού διατάγματος⁶.

Ο Γιάννης Μπουτάρης, είναι κατά τη γνώμη μου, ο Δήμαρχος που αξίζει για την Θεσσαλονίκη. Η άποψή μου δεν είναι εκφορά λόγου ενός προσωπολάτρη οπαδού του κ. Μπουτάρη, ούτε μου διαφεύγει, ότι σε μια κριτική του όλου έργου του στον Δήμο της πόλης, θα υπάρξουν εκείνοι, που βάσιμα θα προβάλλουν παραλείψεις, ανακολουθίες από προεκλογικές δεσμεύσεις ή αστοχίες στις επιλογές της Δημοτικής Αρχής. Όλα αυτά είναι αναμενόμενα και συμπορεύονται με τα έργα και τις ημέρες όλων των ηγετών, ακόμη και εκείνων που θεωρούνται ως εξαιρετικά επιφανείς. Ο Γιάννης Μπουτάρης είναι ένας Δήμαρχος για την Θεσσαλονίκη, γιατί από την αρχή της θητείας του, όχι απλά αποδέχθηκε το ιστορικό γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη έχει μια εξαιρετικά πλούσια εβραϊκή ταυτότητα, που δεν ανάγεται στο παρελθόν, αλλά αποτελεί στοιχείο της πόλης του σήμερα. Ο Γιάννης Μπουτάρης είναι ο Δήμαρχος της Θεσσαλονίκης, που με πρωτοβουλίες του προσπαθεί να αναδείξει την εβραϊκή ταυτότητα της πόλης του. Γι’ αυτό είναι ένας Δήμαρχος για την Θεσσαλονίκη. Επίσης, ο Γιάννης Μπουτάρης έχει τολμήσει να κάνει προσπάθειες ανάδειξης του πλούσιου οθωμανικού παρελθόντος της πόλης και να τιμήσει το γεγονός, ότι υπήρξε γενέθλια πόλη του Κεμάλ Ατατούρκ, του δημιουργού της σύγχρονης Τουρκίας!

Η φράση του Δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη, ότι ‘το Ολοκαύτωμα είναι ένα και αφορά στους Εβραίους, δεν είναι κάθε σφαγή «Ολοκαύτωμα»’ δείχνει την τόλμη του Δημάρχου αλλά και το προσωπικό του ήθος.

Χωρίς αμφιβολία, η αναφορά αυτή στον Δήμαρχο Θεσσαλονίκης κ. Γιάννη Μπουτάρη θα ήταν λειψή, αν παρέλειπα να παραθέσω την συγκλονιστική ομιλία του κατά την ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος, στις 28 Ιανουαρίου του 2018:

“Κάποια στιγμή το καλοκαίρι του 1945 η Μπουένα Σαρφατή βγήκε από το σπίτι της. Εβραία, τριάντα ετών, Σαλονικιά πάππο προς πάππο, η Μπουένα είχε μόλις γυρίσει στη Θεσσαλονίκη έχοντας διαφύγει στο βουνό, πολεμώντας αρχικά με τον ΕΔΕΣ, μετά με το ΕΑΜ και, τελικά, δραπετεύοντας στην Παλαιστίνη. Ο αδερφός της Ελιάου, η αδερφή της Ρεγγίνα, η εκατοντάχρονη γιαγιά της Μίριαμ και οι θείες της δεν είχαν την ίδια τύχη. Από τα βαγόνι του τρένου που τους μετέφερε στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου είδαν για τελευταία φορά την πόλη που αποκαλούσαν “Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων” μιαν ανοιξιάτικη μέρα του 1943. Λίγες ώρες μετά την άφιξή τους οδηγήθηκαν στα κρεματόρια μαζί με άλλες χιλιάδες ομοθρήσκους τους. Η ζωή τους και μαζί η ζωή της εβραϊκής Θεσσαλονίκης, της Θεσσαλονίκης μας, έγιναν στάχτη που σκορπίστηκε στις αφιλόξενες πεδιάδες της Πολωνίας.

Ήταν οι συγγενείς της Μπουένα ‘μάρτυρες’; Τους τιμούμε αν τους μνημονεύουμε έτσι; Μας τιμά να τους μνημονεύουμε έτσι; Η σημερινή «Ημέρα Μνήμης των Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος» μας προκαλεί να στοχαστούμε γύρω από το ερώτημα αυτό. Οι συγγενείς της Μπουένα όπως και όλοι οι άλλοι Εβραίοι της Ευρώπης δεν επέλεξαν να μαρτυρήσουν. Δεν επέλεξαν δηλαδή να θυσιάσουν συνειδητά τη ζωή τους για ένα υψηλότερο ιδανικό, τη θρησκευτική τους πίστη ή την ιδεολογία τους. Δεν διάλεξαν τον θάνατο, πολύ απλά γιατί δεν είχαν καν το δικαίωμα αυτής της επιλογής. Και για τον λόγο αυτό δεν τους αξίζει να τους αντιμετωπίζουμε σήμερα σαν άγιους, όλοι εμείς, Χριστιανοί και Ευρωπαίοι, που για αιώνες συχνά τους αντιμετωπίζαμε σαν διαβόλους. Άνθρωποι ήταν και αυτό ζητούσαν να είναι.

Κάποιοι ελάχιστοι, όπως η Μπουένα, γλύτωσαν. Μόλις χίλιοι Θεσσαλονικείς Εβραίοι από τους 45 -και βάλε- χιλιάδες. Γλύτωσαν την εκτόπιση, το Άουσβιτς, την πορεία θανάτου, τα στρατόπεδα εργασίας. Γλύτωσαν γιατί άντεξαν την ανείπωτη βία, τους εξευτελισμούς, τα ιατρικά πειράματα, τους βιασμούς. Και αφού γλύτωσαν, επέστρεψαν στη γενέθλια πόλη. Ως ήρωες; Κάθε άλλο. Εβραίοι που είχαν διαφύγει στο βουνό, είχαν κρυφτεί στις πόλεις, ή αποδράσει στην Παλαιστίνη, αντιμετώπισαν όσους και όσες επέστρεφαν από τα στρατόπεδα ως προδότες, συνεργάτες των Γερμανών, τις δε γυναίκες ως πόρνες. Οι Χριστιανοί πάλι, είδαν στους επιζήσαντες “ανεκμετάλλευτα κομμάτια σαπουνιού” κατά την αναφορά αμερικανού δημοσιογράφου, μια απειλή από ένα παρελθόν που δεν έλεγε να πεθάνει. Ήρωες ήταν κατά τον Ελληνικό Βορρά μόνον εκείνοι οι πέντε νεαροί Εβραίοι που αφού πολέμησαν στο Αλβανικό Μέτωπο και επέζησαν στα κρεματόρια, έπεσαν τον Οκτώβριο του 1948 ‘ηρωϊκώς στις μάχες του Γράμμου και άλλων ορέων, ενώ εμάχοντο κατά των συμμοριτών’.

Για την Μπουένα, μαρτύρια και ηρωισμοί είχαν εξίσου μικρή αξία καθώς προσπαθούσε να μαζέψει τα συντρίμμια και να ξαναχτίσει τη ζωή της από την αρχή. Πώς όμως να ένιωθε όταν ακόμη και οι πιο μικρές απολαύσεις άνοιγαν διάπλατα τα τραύματα του παρελθόντος; Πόσο αβάσταχτος πρέπει να ήταν ο πόνος της όταν ανακάλυπτε ότι το χάρτινο χωνάκι στο οποίο ο Αρμένης πωλητής ξηρών καρπών τής πρόσφερε μια Κυριακή απόγευμα τα αγαπημένα της στραγάλια, αυτό το χάρτινο χωνάκι ήταν στην πραγματικότητα ένα φύλλο χαρτί σκισμένο από την Παλαιά Διαθήκη της οικογένειάς της;

Το σκισμένο αυτό χαρτί είναι το παρελθόν της Μπουένα, αλλά και το παρελθόν της πόλης μας: ένα παρελθόν που μας καταδιώκει και μας στοιχειώνει. Είναι ένα παρελθόν σιωπηλό, αόρατο, αλλά παρόν. Είναι το μαρμαρόστρωτο προαύλιο του Αγίου Δημητρίου, φτιαγμένο από εκατοντάδες ταφόπλακες από το κατεστραμμένο από Γερμανούς και Έλληνες χριστιανούς υπαλλήλους του Δήμου εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης, υλικό «άνευ αξίας» κατά τον επιβλέποντα της αναστύλωσης αρχαιολόγο Στυλιανό Πελεκανίδη. Είναι το Νοσοκομείο Αχέπα και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο που οικοδομήθηκαν πάνω σε μια από τις σημαντικότερες νεκροπόλεις της Ευρώπης. Είναι οι εβραϊκές ταφόπλακες που στρώθηκαν μπροστά στο Στρατηγείο και πέριξ του Βασιλικού Θεάτρου, εκείνες που χρησιμοποίησε ο Δήμος Θεσσαλονίκης τον Νοέμβριο του 1948 για την κατασκευή οδών και πεζοδρομίων παρά τις έντονες διαμαρτυρίες της ισραηλιτικής κοινότητας. Είναι εκείνες οι ταφόπλακες που στοιβάζονταν σε δημόσια θέα μπροστά στο Λευκό Πύργο και στον περίβολο της Διεθνούς Έκθεσης ακόμη και μέχρι τον Δεκέμβρη του 1948. Είναι η ασημένια τσάντα, οικογενειακό κειμήλιο, που το 1946 η Μπουένα Σαρφατή είδε έκπληκτη να κρατά με στυλ μια χριστιανή οικογενειακή φίλη. Είναι το οικογενειακό χαλί που μια άλλη έκπληκτη Εβραία επιζήσασα αντίκρισε σε σπίτι χριστιανών οικογενειακών φίλων. Είναι το βιβλίο που βρέθηκε τυχαία, μόλις μια δεκαετία πριν, στη βιβλιοθήκη της Φιλοπτώχου Αδελφότητος Ανδρών Θεσσαλονίκης προτού επιστραφεί στο Εβραϊκό Μουσείο, μια πράξη που τιμά την Αδελφότητα.

Ποιοι θρήνησαν το 1945 τους εξαφανισμένους γείτονές τους; Ποια μνημεία στήθηκαν; Ποιες τελετές έγιναν; Μόνη η κοινότητα, καθημαγμένη και ρακένδυτη πάλευε να ανασυστήσει την ύπαρξή της και να θρηνήσει τους νεκρούς της. Η πόλη, η κοινωνία, η χώρα ολόκληρη, αδιαφόρησαν. Κρύφτηκαν πίσω από το δάχτυλό τους. Έκαναν πως δεν ήξεραν τι συνέβη, ποιος το έκανε, ποιος βοήθησε, ποιος προστάτευσε όταν άλλοι, πολλοί γκρέμιζαν, έκαιγαν, έκλεβαν, καταλάμβαναν τον χώρο και τα υπάρχοντα των πολλών απόντων και των λιγοστών παρόντων. Ο θρήνος άλλωστε ήταν ατομικός. Χρειάστηκε να περάσουν είκοσι περίπου χρόνια, να φτάσουμε στο 1962 για να γίνει ένα μνημείο στη μνήμη των θυμάτων. Πού; Μέσα στο νέο εβραϊκό νεκροταφείο, ωσάν το ζήτημα να αφορούσε μόνο συγγενείς και μέλη της εβραϊκής κοινότητας της πόλης.

Και όταν 35 χρόνια μετά έγινε επιτέλους πραγματικότητα ένα μνημείο σε δημόσιο χώρο, αυτό εξορίστηκε στις παρυφές του κέντρου σε σημείο δυσδιάκριτο. Και όταν το μνημείο αυτό επανατοποθετήθηκε επιτέλους στο φυσικό του χώρο, την Πλατεία Ελευθερίας, περισσότερο υπήρξε έκπληξη παρά ικανοποίηση. Επρεπε να φτάσει το 2004 για να καθιερώσει η Βουλή των Ελλήνων με ψήφισμα ομόφωνα την Ημέρα Μνήμης. Έπρεπε να φτάσει το 2011 για να υπάρξει αντίστοιχη μέρα μνήμης για την πόλη μας και το 2014 για να αποκτήσει το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης μνημείο που αναδεικνύει την καταστροφή του νεκροταφείου. Και ίσως να μην είναι τόσο μακριά η μέρα που θα δούμε μια αντίστοιχη αναθηματική πλάκα στον περίβολο του Αγίου Δημητρίου, στον “Άγιο Δημήτριο των νεκρών Εβραίων”, στο πραγματικό εβραϊκό μαυσωλείο της Θεσσαλονίκης.

Ο Δήμος Θεσσαλονίκης έχει ολοένα και μεγαλύτερη επίγνωση του βάρους της ιστορίας που η πόλη καλείται να σηκώσει. Τώρα που οι επιζώντες μάς αφήνουν και η σκυτάλη της μνήμης περνά σε όλους και όλες εμάς, ο Δήμος σκοπεύει να συνεχίσει να μετατρέπει τη σιωπή σε λόγο, λόγο παρηγορητικό, αλλά και λόγο θαραλλέο. Επιθυμούμε η ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας και το Μουσείο του Ολοκαυτώματος να αποτελέσουν το νέο μνημονικό άξονα της πόλης, την αφετηρία και την απόληξη της μεγάλης, πολυπολιτισμικής, χριστιανικής, μουσουλμανικής, και εβραϊκής διαδρομής της Θεσσαλονίκης.

Η Πλατεία Ελευθερίας είναι ένας χώρος δημοκρατίας, όπου το 1908 όλοι οι Θεσσαλονικείς, Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί και Εβραίοι, πανηγύρισαν μαζί την ανακήρυξη του οθωμανικού συντάγματος. Είναι επίσης ένας χώρος ξεριζωμού και προσφυγιάς, το σημείο από όπου αναχωρούσαν το 1922-1923 οι μουσουλμάνοι παλιοί Θεσσαλονικείς και όπου ξεμπάρκαραν οι νέοι, οι Μικρασιάτες και Πόντιοι πρόσφυγες. Και είναι τέλος ένας τόπος μαρτυρίου, δημόσιου εξευτελισμού των Θεσσαλονικέων Εβραίων, όπου το Μαύρο Σάββατο της 9ης Ιουλίου 1943 οι Γερμανοί διαπόμπευσαν μπροστά στα μάτια και Ελλήνων Χριστιανών 9.000 άρρενες Εβραίους.

Είναι ένας τόπος δύσκολος αυτή η πλατεία. Μας υπενθυμίζει ότι το Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη είναι ο πιο βαρύς κρίκος σε μια μακρά αλυσίδα βίας και εξανδραποδισμού. Μας υπενθυμίζει ότι οι Εβραίοι της ήταν αδιάσπαστο κομμάτι ενός πολύχρωμου μωσαϊκού, ότι η «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» ήταν ταυτόχρονα και η «Βαβέλ της Μεσογείου». Επιθυμούμε η Πλατεία Ελευθερίας να είναι ένα σημείο όπου οι δύσκολες, τραυματικές μνήμες όλων των κατοίκων αυτής της πόλης δεν θα ανταγωνίζονται η μία την άλλη, αλλά αντίθετα θα συνυπάρχουν αρμονικά: θα συνδιαλέγονται ζωηρά και θα προωθούν μια κουλτούρα συνύπαρξης και αλληλοσεβασμού ώστε η βαριά κληρονομιά του παρελθόντος να μετατραπεί σε εφαλτήριο ενός καλύτερου μέλλοντος. Η νέα Πλατεία Ελευθερίας θα συμβολίζει την περηφάνια όλων των Θεσσαλονικών για την πόλη τους, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της.

Κάποιες εκατοντάδες μέτρα πιο πέρα, το Μουσείο του Ολοκαυτώματος θα συμβολίζει την ντροπή μας. Για όσα έγιναν, για όσα κάναμε, και κυρίως για όσα δεν μπορέσαμε ή δεν θελήσαμε να κάνουμε, γηγενείς και πρόσφυγες, δεξιοί και αριστεροί κατά και μετά τον πόλεμο. Το Μουσείο είναι μια οφειλή της πόλης αλλά και ένα προσωπικό στοίχημα για μένα. Είναι μια οφειλή στους Εβραίους της, ως Θεσσαλονικείς, Έλληνες και Σεφαραδίτες. Το Μουσείο υπερβαίνει την πόλη και την Ελλάδα και επανεγγράφει τη Θεσσαλονίκη ως μητρόπολη των Σεφαραδιτών Εβραίων της Μεσογείου. Φιλοδοξεί να πει την άγνωστη ιστορία του Ολοκαυτώματος των Εβραίων της Μεσογείου και των Βαλκανίων, των σεφαραδιτών Εβραίων της Θεσσαλονίκης και της Κέρκυρας, των Χανίων και της Πάτρας, αλλά και του Βελιγραδίου, των Σκοπίων, του Μοναστηρίου, και του Σαράγεβο, της Τεργέστης και του Λιβόρνο. Ευελπιστεί να μετατρέψει τη σκισμένη σελίδα της Μπουένα Σαρφατή σε ιστορική γνώση. Να αναδείξει μια πτυχή του Ολοκαυτώματος που συχνά παραβλέπεται λόγω της έμφασης στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και με τον τρόπο αυτό να καταστήσει τη Θεσσαλονίκη τόπο μνήμης αλλά και κέντρο έρευνας και μελέτης διεθνούς ακτινοβολίας. Και, τέλος, ευελπιστεί να γίνει ένας χώρος όπου οι πολίτες όλης της γης, ειδικά οι νέοι θα μαθαίνουν τα αποτελέσματα της καταπάτησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Πολλοί μας ρωτούν γιατί. Γιατί αυτή η όψιμη έμφαση στην ιστορία και τη μνήμη των Θεσσαλονικιών Εβραίων; Η βεβήλωση του μνημείου του Ολοκαυτώματος μόλις την προηγούμενη Κυριακή και ο εμπρησμός της ιστορικής κατοικίας μιας Εβραίας και Μουσουλμάνας Θεσσαλονικιάς, θα αρκούσαν θαρρώ ως απάντηση. Αλλά, προσωπικά, προτιμώ να απαντήσω παραφράζοντας τον Πρίμο Λέβι. “Εδώ, δεν υπάρχουν γιατί”, του απάντησε ο Γερμανός φρουρός, μόλις ο Λέβι έφθασε στο Άουσβιτς. “Εδώ, δεν υπάρχουν γιατί” θα μπορούσα να απαντήσω και εγώ σε όσους παραξενεύονται με την επιμονή μου. Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ευρώπης, το Ολοκαύτωμα των δικών μας Εβραίων, δοκιμάζει τα όρια της λογικής. Και ο μόνος τρόπος να αναμετρηθούμε μαζί του είναι να αποδεχτούμε ότι θα είναι πάντα κομμάτι αυτού που είμαστε ως Θεσσαλονικείς, Έλληνες και Ευρωπαίοι: μια σκισμένη σελίδα γραμμένη σε μια άγνωστη γραφή, μια αλήθεια που περιμένει πάντα την αποκρυπτογράφησή της”.

©ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΔΟΥΔΟΣ

16/03/2017-15/02/18

1 Ελληνική μετάφραση του συλλογικού έργου ‘Salonique, 1850-1918 La “ville des Juifs” et le réveil des Balkans’ (Édition Auterement, Paris 1992), από τις εκδόσεις Εκάτη 1994.

2 Από την αρχαιότητα, οι εγκατεστημένοι στην Ιβηρική Χερσόνησο Ισραηλίτες είχαν δώσει το όνομα Σεφαράντ στον τόπο που κατοικούσαν. Για τούτο και οι Εβραίοι της Ισπανίας αυτοαποκαλούνταν Σεφαρντί Εβραίοι (στον πληθυντικό Σεφαρντίμ). Στα σύγχρονα εβραϊκά η Ισπανία ονομάζεται Σεφαράντ. Το τοπωνύμιο έχει βιβλική προέλευση και αναφέρεται μία φορά στο Βιβλίο του προφήτη Οβαδία ή Οβδιού (1:20).

3 Mark Mazower: Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων (ελληνική μετάφραση Κώστας Κουρεμένος) εκδ. Αλεξάνδρεια, σσ. 502-503.

4 Βάλια Παπαναστασοπούλου: ΤΟ ΕΒΡΑΪΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Ένας Τόπος Μνήμης και Περισυλλογής. Δημοσιευμένο στο ιστότοπο:

www.academia.edu/1170849/ΤΟ_ΕΒΡΑΙΚΟ_ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ_ΤΗΣ_ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ_Ένας_τόπος_μνήμης_και_περισυλλογής_The_Jewish_cemetery_of_Thessaloniki

5 Η μελέτη του Λέοντα Σαλτιέλ έχει δημοσιευθεί στο ‘Yad Vashem Studies’ (τόμος 42, Αριθ. 1, Ιούλιος 2014) και στον εξής ιστότοπο:

www.academia.edu/8343279/Dehumanizing_the_Dead_The_Destruction_of_Thessaloniki_s_Jewish_Cemetery_in_the_Light_of_New_Sources

6 Π.Δ. 118/2012 (ΦΕΚ Α΄ 203).

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΜΟΥ

Με αφορμή τα συλλαλητήρια για την “Μακεδονία”

ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΔΟΥΔΟΣ

“Κι η πατρίδα μια τοιχογραφία μ’ επιστρώσεις διαδοχικές

φράγκικες ή σλαβικές, που αν τύχη και βαλθείς για να την αποκαταστήσεις

πας αμέσως φυλακή και δίνεις λόγο...”

Σε τρεις σειρές μονάχα, ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, έχει δώσει την ταυτότητα της Ελλάδας. Ένα παλίμψηστο λαών και πολιτισμών, συνάζονται σε τούτο τον ευλογημένο τόπο. Όσοι νιώθουν την Ελλάδα στην καρδιά τους, με όλο τον πλούτο του πολιτισμού που σμίλεψε μες στους αιώνες, απλά είναι Έλληνες και Ελληνίδες. Και τούτο δεν σημαίνει να εχθρεύεσαι τους λαούς που ζουν, είτε στη γειτονιά σου, όπως και αν θέλουν να λέγονται, είτε μακριά.

Στο κάτω κάτω, είναι θέμα παιδείας να γνωρίζουμε, πως ο Ελληνισμός, από τα αρχαία χρόνια ήταν οικουμενικός, ως προς τις αξίες του και πως ό,τι έχει σχέση με τούτο το υπέρμετρο μέγεθος του πνεύματος, δεν χωρά στα σύνορα μιας μικρής χώρας, αλλά εκτείνεται σχεδόν σε όλη την υφήλιο. Κι άμα προσπαθούν να στριμώξουν κάποιοι, ζηλότυπα τον Ελληνισμό, μονάχα στο κράτος που φέρει το όνομα Ελλάδα, τον πνίγουν, γιατί του στερούν το οξυγόνο, που είναι η ελευθερία και η απεραντοσύνη, σαν την θάλασσα που περιβάλλει τον τόπο μας.

Κάποια στιγμή έχουμε χρέος στους εαυτούς μας, αλλά και σε τούτη την πατρίδα, να παύσουμε να λατρεύουμε προγόνους που αγνοούμε, να πιστεύουμε πως οι άλλοι, θέλουν να μας αφανίσουν. Κάποια στιγμή, έχουμε χρέος ως λαός, να αποδεχτούμε, πως τα σύνορα μας μικραίνουν και πως η Ευρώπη μας ανήκει και πως ορθά την μοιραζόμαστε με ένα σωρό άλλους λαούς.

Και μ’ αφορμή το συλλαλητήριο της Αθήνας, για το “Μακεδονικό” όπως λεν, και το όμοιο, που έγινε πριν λίγο στην Θεσσαλονίκη, γιατί στ’ αλήθεια δε νιώθουμε όμορφα, που ένας λαός γειτονικός μας, έχει διαλέξει για την πατρίδα του όνομα από τη δική μας ιστορία κι εναντιωνόμαστε, με πάθος και συχνά χωρίς διόλου ήθος;

Συχνά με ρωτούν, ποια είναι η καταγωγή μου. Δεν είναι εύκολο με δυο λόγια να αναφερθώ στο θέμα. Ο παππούς και η γιαγιά απ’ την πλευρά του πατέρα μου ήταν από δυο ορεινά χωριά του Βερμίου. Η μητρική γλώσσα τους ήταν τα μακεδονικά. Όταν κατέβηκαν στη Νάουσα, πόλη με παράδοση παιδείας και με καλά ελληνικά σχολειά, μάθανε τα ελληνικά κι αργότερα, όταν στην οθωμανική περίοδο μετανάστευσαν στην Αίγυπτο, αναμίχθηκαν για τα καλά με την εκεί ελληνική παροικία. Ο πατέρας μου δεν ήξερε λέξη μακεδονική, θυμόταν όμως, πως όταν οι γονείς του θέλαν να πουν κάτι κρυφά απ’ τα παιδιά το λέγανε στη μητρική τους γλώσσα.

Η μάνα μου γεννήθηκε στην Πάντερμα της Μικράς Ασίας. Η γενιά του πατέρα της είχε φτάσει εκεί από την Κρήτη. Η μάνα της, η γιαγιά μου είχε παντρευτεί τον παππού με προξενιό, γιατί ήταν μορφωμένος, ως ψάλτης στην εκκλησιά και ήταν καλοβαλμένος συνάμα. Η γιαγιά είχε γεννηθεί στη Βουλγαρία. Αν ήταν Ρωμιά ή Βουλγάρα κανένας δεν το έμαθε. Πάντως στα βαθειά της γεράματα, που συχνά πυκνά το μυαλό της χανόταν σε καιρούς αλλοτινούς, της νιότης, μιλούσε μονάχα βουλγάρικα κι ανέφερε κάποιον άντρα, που μάλλον ήταν ο έρωτάς της, που δεν πρόλαβε ν’ ανθίσει. Κι από τη Μικρασία, το 1922, πριν από την επίσημη ανταλλαγή των πληθυσμών, οι Παπάζογλου, που έγιναν Παπαδοπουλαίοι στο κατόπι, έφτασαν πρόσφυγες, σχεδόν με τα πόδια το μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής, στη Σαλονίκη....

Μετά από αυτήν τη σύντομη ιστόρηση περί της καταγωγής μου, που είναι ένα παλίμψηστο ιστορίας, λέω, πως είμαι παιδί του Μεγάλου Ελληνισμού και τίποτα περισσότερο.

Δεν αισθάνομαι την ανάγκη επιβεβαίωσης για την ταυτότητά μου. Το πιο σημαντικό δεν είναι άραγε η ανθρώπινη υπόστασή μας; Μετέχοντας της ελληνικής παιδείας σε συνεχή διαδικασία ώσμωσης με τον πλούτο του κόσμου, χωρίς αποκλεισμούς, ως Έλληνας είμαι πολίτης του κόσμου, όπως έχει ειπωθεί και για τον Σωκράτη: “ὁ δὲ Σωκράτης βέλτιον, οὐκ Ἀθηναῖος οὐδ᾽ Ἕλλην ἀλλὰ κόσμιος εἶναι φήσας, ὡς ἄν τις Ῥόδιος εἶπεν ἢ Κορίνθιος· ὅτι μηδὲ Σουνίῳ, μηδὲ Ταινάρῳ μηδὲ τοῖς Κεραυνίοις ἐνέκλεισεν ἑαυτόν” (Πλούταρχος, Περί Φυγής Ηθικά 554).

Κλείνοντας την αδολεσχία μου προσθέτω όσα ακολουθούν ως κατακλείδα:

Στα σύνορα και στις μεθορίους των κρατών, γυρνώ την πλάτη κι ανταμώνω με ανθρώπους, από κάθε γειτονιά της γης. Είμαι λεύτερος σαν τον αέρα, σαν τις στάλες της βροχής κι όλος ο κόσμος στέκει απλωμένος στα πόδια μου. Το αίμα μου κατακαίει τις φλέβες μου καθώς κυκλοφορεί όλο δύναμη. Με το μέτωπο ορθό λέω στους πάντες, είμαι ένας Γύφτος, ένας ελεύθερος άνθρωπος, χωρίς καμιάν άλλη ταμπέλα απ’ αυτές, που οι εξουσίες φορτώνουν στους ανθρώπους, για να ξεχωρίζουν, τον έναν από τον άλλο και να τους ρίχνουν σε πεδία μαχών, όπου ματώνουν ωσάν σφάγια…

©ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΔΟΥΔΟΣ

04/02/18