ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΟΡΟΙ, ΧΟΡΟΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΥΗΣΗΣ ΣΤΟ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Σε πόλεις και χωριά εμφανίζονται συλλογικότητες, είτε ως αυτόνομα σωματεία, είτε ως δραστηριότητες ενταγμένες σε δράσεις πολιτισμού δήμων ή κοινωφελών οργανισμών, που επικαλούνται την λαογραφία. Κατά κύριο λόγο αυτές οι «λαογραφικές ομάδες», επιχειρούν να διασώσουν τους δημοτικούς χορούς, την δημοτική μουσική και την φορεσιά περιοχών της υπαίθρου, στα αστικά κέντρα. Πρώτα πρώτα θα πρέπει να αναφέρουμε το «Λύκειο των Ελληνίδων», γυναικείο σωματείο που ίδρυσε το 1911 στην Αθήνα η πρωτοπόρος του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος Καλλιρόη Παρρέν. Κύριος καταστατικός σκοπός του Λυκείου των Ελληνίδων είναι η διατήρηση και διάδοση της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Το κεντρικό Λύκειο των Ελληνίδων στην Αθήνα διαθέτει μια εξαιρετικά πλούσια ιματιοθήκη ανδρικών και γυναικείων φορεσιών από διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Τόσο στο κέντρο, όσο και στα πάρα πολλά παραρτήματα του Λυκείου των Ελληνίδων σε πόλεις της Ελλάδας, παραδίδονται μαθήματα εκμάθησης ελληνικών δημοτικών χορών, ενώ διοργανώνονται παραστάσεις δημοτικών χορών. Προτάθηκε το Λύκειο των Ελληνίδων μόνον λόγω χρόνου ίδρυσής του. Αλλά, νομίζω, ότι η αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για τους δημοτικούς χορούς και το τραγούδι, οφείλεται στην Δόρα Στράτου (1903-1988). Η Δόρα Στράτου το 1952 δημιούργησε ένα συγκρότημα Ελληνικών Λαϊκών Χορών και το 1953 άρχισαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα τακτικές θεατρικές παραστάσεις ελληνικών λαϊκών χορών και τραγουδιών σε επίπεδο επαγγελματικών αξιώσεων. Τον ίδιο χρόνο η Δόρα Στράτου ίδρυσε το μη κερδοσκοπικό σωματείο με την επωνυμία «Εταιρία Ελληνικών Λαϊκών Χορών και Τραγουδιού», με περιοδείες του συγκροτήματος και στο εξωτερικό, με παραστάσεις σχεδόν σε όλο τον κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Δόρα Στράτου προτιμά να ονομάζει ‘λαϊκούς’ τους χορούς και όχι δημοτικούς, όπως αναφέρεται και στην επικεφαλίδα του έργου της «Οι λαϊκοί χοροί – ένας ζωντανός δεσμός με το παρελθόν» (1966), που μεταφράστηκε, όπως και άλλα δύο βιβλία της σε αρκετές γλώσσες. Πριν κλείσουμε την αναφορά στην Δόρα Στράτου, νομίζω ότι είναι ανάγκη να επισημανθούν τα εξής: Η πρωτοποριακή συμβολή της Στράτου στον τομέα ανάδειξης του απωθημένου στο περιθώριο της υπαίθρου, άγνωστου και μάλλον απαξιωμένου εκ μέρους των αστών των μεγάλων πόλεων της χώρας λαϊκού πολιτισμού του ελλαδικού χώρου, αναμφίβολα τέχνης, υπό την ευρύτατη έννοιά της, άρχισε το 1951. Τότε η Βασίλισσα Φρειδερίκη είχε αναζητήσει ένα σοβαρό και άξιο λόγου χοροδιδασκαλείο ελληνικών δημοτικών χορών στην Αθήνα, κάτι που δεν υπήρχε. Εκείνη την περίοδο είχε επισκεφθεί την Ελλάδα ένα ξένο πολυμελές φολκλορικό συγκρότημα, που από τη μια μεριά είχε θεωρηθεί πρωτοφανές, ενώ από την άλλη ήταν εντυπωσιακό, ότι υπήρχε πλήρης έλλειψη παρόμοιου ελληνικού συγκροτήματος. Το Λύκειο των Ελληνίδων, προφανώς δεν είχε αρχίσει την δραστηριότητά του στον τομέα εκμάθησης δημοτικών χορών. Ο τότε καθηγητής Λαογραφίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας και διευθυντής του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών Γεώργιος Μέγας συνέλαβε την ιδέα της δημιουργίας ενός φορέα με σκοπό την διάσωση και την διάδοση των ελληνικών χορών. Η Δόρα Στράτου ανέλαβε την δημιουργία του φορέα και ο αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως Πλαστήρα (Οκτώβριος 1951- Οκτώβριος 1952) Σοφοκλής Βενιζέλος είχε δεσμευτεί να συνδράμει για την υλοποίηση του φορέα. Η εμφάνιση ενδιαφέροντος για τους λαϊκούς-δημοτικούς χορούς και το δημοτικό τραγούδι, που «ζωοποιεί» τον χορό, στην Αθήνα, στα πρώιμα μετεμφυλιακά χρόνια έχει την σημασία του και συνδέεται με τις συνθήκες του όλου πολιτικού κλίματος στην Ελλάδα της δεκαετίας του ΄50. Η Ελλάδα είναι διχασμένη, μεταξύ των νικητών του Εμφυλίου και των ηττημένων. Στους ηττημένους συγκαταλέγονται όχι μόνον οι κομμουνιστές και όσοι είχαν στρατευθεί με τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, αλλά συλλήβδην και όλοι εκείνοι, άνδρες και γυναίκες που είχαν λάβει μέρος στην Εθνική Αντίσταση του ΕΑΜ, ΕΛΑΣ και ΕΠΟΝ. Στα πλαίσια της επιδίωξης στερεάς οικοδόμησης του «εθνικόφρονος» ιστού της ελληνικής κοινωνίας εκείνης της περιόδου, επιστρατεύεται και η Λαογραφία, με κύριο μέλημα την «εμφύτευση» στο αστικό περιβάλλον της πρωτεύουσας των λαϊκών χορών και της δημοτικής μουσικής, μολονότι αποτελεί εντελώς οθνείο και εξωτικό στοιχείο για τους αστούς των Αθηνών. Η «δαιμονοποίηση» των Σλάβων και το τρομακτικό φάντασμα του Φαλμεράγιερ, που αμφισβητεί την συνεχή παρουσία του ελληνικού έθνους στον ελλαδικό χώρο, έχει ως συνέπεια την χρήση της Λαογραφίας χάριν εθνικών σκοπών. Οι λαϊκές φορεσιές και οι λαϊκοί χοροί, που είναι όψεις του λαϊκού πολιτισμού της υπαίθρου, προβάλλονται μέσω της Δόρας Στράτου και του φορέα που είχε δημιουργηθεί υπό την επιμέλειά της για την ‘διάσωση και διάδοση των ελληνικών χορών’, προκειμένου να καταδειχθεί η συνέχεια του έθνους. Το έργο της Δόρας Στράτου «Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί», όπως επισημαίνεται, κατά τη γνώμη μου ορθά, στην διπλωματική διατριβή (thesis MSc) του μεταπτυχιακού φοιτητή του ΕΑΠ Ευστράτιου Θανόπουλου-Κοντορίνη, του Τμήματος ‘Αθλητικές Σπουδές: Κοινωνιολογία, Ιστορία, Ανθρωπολογία’ (2022), επρόκειτο συνολικά να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την εθνική χορευτική ταυτότητα στην Ελλάδα μέσα και έξω από το σχολείο. Στην εργασία του ο Θανόπουλος-Κοντορίνης, επιχειρεί να αναδείξει τον βαθμό επηρεασμού της ταυτότητας του ελληνικού παραδοσιακού χορού, στο πλαίσιο του ιδεολογικού προτάγματος καθιέρωσης της ελληνικής ταυτότητας του σύγχρονου έθνους-κράτους. Το συγγραφικό έργο της Στράτου προσεγγίζεται ως μέρος αυτού του εγχειρήματος. Στην εργασία του ο ερευνητής-συγγραφέας υποστηρίζει, ότι ενώ η εθνική χορευτική ταυτότητα δεν αποτελεί ένα στατικό και αμετάβλητο στοιχείο, οι κάθε είδους επινοητικές διαδικασίες διαμόρφωσης ενός στερεότυπου, προκειμένου να επιτευχθεί «η εθνική αυτογνωσία», συνιστούν ενέργειες διαπραγμάτευσης και χειραγώγησης. Η εργασία επισημαίνει, ότι η Στράτου, με το παραπάνω έργο της, θεωρήθηκε ότι «κηρύσσει» μια επιστροφή στις ρίζες, στα πλαίσια διάσωσης και διαμόρφωσης συγκεκριμένης έκφρασης της εθνικής συνείδησης εντός της θεωρίας του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, (το ελληνικό Σύνταγμα του 1952 είχε καθιερώσει αυτήν την διατύπωση προτάσσοντάς την ως την επίσημη κρατική ιδεολογία μετά τον Εμφύλιο). Από την άλλη μεριά, η ανάγνωση του παραπάνω έργου της Στράτου, κατά τον μεταπτυχιακό συγγραφέα, την περίοδο της μεταπολίτευσης, θεωρείται ότι εξυπηρετεί την επικρατούσα αντίληψη περί διατήρησης της εθνικής ομοιογένειας του ελληνικού πολιτισμού. Η πλήρης απόρριψη των ανατολικότροπων λαϊκών ακουσμάτων (βλ. λαϊκά τραγούδια, ρεμπέτικα, ζεϊμπέκικα, τσιφτετέλια κ.λπ.), με το αιτιολογικό ότι βλάπτουν την καθαρότητα του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και η υιοθέτηση δυτικότροπων μουσικών και χορευτικών ακουσμάτων (φοξ, βαλς, ταγκό κ.λπ.), που χρησιμοποιεί στις κοινωνικές εκδηλώσεις της η αστική τάξη, αναδεικνύει την μεθοδευμένη αυτή διάθεση διάσωσης. Ο συγγραφέας της διπλωματικής διατριβής, καταλήγει, ότι «απώτερος σκοπός, (από την ανάγνωση και χρήση του έργου της Δόρας Στράτου), αναδεικνύεται η αποδοχή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης της ελληνικής μετεμφυλιακής κοινωνίας, καταδικάζοντας οποιαδήποτε άλλη έκφραση, ως μη ελληνική και συνεπώς αποβλητέα (αρβανίτικα, σλαβόφωνα τραγούδια, ρεμπέτικα κ.λπ.). Προσθέτω παρένθετα τα εξής, προκειμένου να κατανοήσουμε την κατάσταση προς το τέλος του Εμφυλίου, ως προς την αντιμετώπιση των μουσικών πραγμάτων στην Ελλάδα. Στις 31 Ιανουαρίου του 1949 ο συνθέτης Μάνος Χατζιδάκις δίνει την περίφημη διάλεξή του για το Ρεμπέτικο στο «Θέατρο Τέχνης» του Κάρολου Κουν, στην οποία επαναπροσδιορίζεται η θέση του συνθέτη απέναντι στο ρεμπέτικο. Εκείνη την περίοδο, το ρεμπέτικο τραγούδι εξαπλωνόταν στις λαϊκές γειτονιές και σταδιακά σπάει τα όρια τους. Η εξουσία και οι αρχές το κυνηγούσαν. Οι αστοί και οι διανοούμενοι το περιφρονούσαν. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Μάνος Χατζιδάκις, νεαρός τότε συνθέτης, τόλμησε να δώσει μια διάλεξη για την ανάδειξη του ρεμπέτικου ως θεμέλιου λίθου της σύγχρονης ελληνικής λαϊκής μουσικής. Παρουσιάζει τον Μάρκο Βαμβακάρη και τη Σωτηρία Μπέλλου, οι οποίοι τραγούδησαν μπροστά στο έκπληκτο κοινό του Θεάτρου Τέχνης. Η διάλεξη προκαλεί αντιδράσεις. Η Αστυνομία έφτασε στο σημείο να ειδοποιήσει τη μητέρα του Χατζιδάκι, να προσέχει για λίγο καιρό ο γιος της, όταν κυκλοφορεί στη γειτονιά τους, στο Παγκράτι. Ας επιστρέψουμε στη Λαογραφία, ψηλαφίζοντας το γνωστικό πεδίο της. Η Λαογραφία είναι κλάδος της Ανθρωπολογίας, που ασχολείται με όλες τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού. Εξετάζει, καταγράφει και ταξινομεί όλα όσα ένας λαός κατά παράδοση λέγει, ενεργεί και πράττει σε συλλογικό επίπεδο ψυχικής και κοινωνικής ζωής, σε τοπικό ή και εθνικό επίπεδο. Ένα σημαντικό αντικείμενο έρευνας της λαογραφικής επιστήμης, που αφορά τον κοινοτικό βίο είναι τα πανηγύρια, που συνδέονται όχι μόνο με εορτασμούς θρησκευτικών επετείων, αλλά και με χαροποιά κυρίως συμβάντα της οικογένειας, που αφορούν όμως όλη την κοινότητα. Η λαϊκή ψυχή σε κοινοτικό πλαίσιο, εκφράζεται με την μουσική και το τραγούδι και βέβαια με τον χορό, που αποτελεί την έκρηξη του λαϊκού πολιτισμού, ντυμένου με τις ξεχωριστές τοπικές φορεσιές. Θεωρώ στο σημείο τούτο ενδιαφέρουσες τις σκέψεις που διατυπώνονται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του Καθηγητή Βασίλη Νιτσιάκου, «Προσανατολισμοί. Μια Κριτική Εισαγωγή στη λαογραφία» (Εκδόσεις Κριτική, 2014): “Η Λαογραφία εδραιώθηκε ως επιστήμη έχοντας εθνικό προσανατολισμό. Οι μεταπολεμικές εξελίξεις, ωστόσο, οδήγησαν τους λαογράφους σε αναθεώρηση των προσεγγίσεών τους και σε επαναπροσδιορισμό τόσο του θεωρητικού πλαισίου όσο και των μεθοδολογικών τους επιλογών. Έτσι η Λαογραφία εγκαταλείπει βαθμιαία τον εθνικό και τον φιλολογικό της χαρακτήρα. Επιζητεί έναν κοινωνικό-ιστορικό προσανατολισμό, στο πλαίσιο του οποίου το αντικείμενό της χάνει τον μνημειακό του χαρακτήρα και προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά του κοινωνικού-πολιτισμικού φαινομένου…”. Αναφέροντας πιο πάνω τις συνθήκες υπό τις οποίες η Αθήνα, αποκτά ζωηρό ενδιαφέρον για τους δημοτικούς χορούς και το δημοτικό τραγούδι, αληθεύει πέρα ως πέρα η άποψη του Νιτσιάκου, ότι γενικά η Λαογραφία, (αρκετά νεαρό πεδίο επιστημονικής γνώσης), και στην Ελλάδα εδραιώθηκε με εθνικό προσανατολισμό. Ο χοροδιδάσκαλος Χρήστος Άψης, σε μια συνέντευξή του το καλοκαίρι του 2023 με θέμα «Συνομιλώντας με χοροδιδάσκαλους», επισημαίνει τα εξής: «Το νέο ελληνικό έθνος – κράτος, όπως και τα περισσότερα κράτη των Βαλκανίων, βασίστηκε στις αρχές του γερμανικού ρομαντισμού και προσπάθησε να διατηρήσει το ομόγλωσσον και ομόθρησκον. Έτσι έπρεπε όλοι κάτω από αυτή τη στέγη να μιλήσουν ελληνικά. Σε αυτόν λοιπόν το δρόμο βρέθηκαν τα βλάχικα, τα αρβανίτικα, τα τούρκικα και πολλές άλλες γλώσσες, ακόμα και τα ποντιακά. Άλλες γλώσσες κατευνάστηκαν με «σκληρούς» τρόπους και άλλες με ήπιους. Η συγκεκριμένη γλώσσα (η μακεδονική), λόγω του ότι η Ελλάδα συνόρευε με την πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία, που διεκδικούσαν μειονότητα εντός των ελληνικών συνόρων, ήταν αυτή που πολεμήθηκε με τον σκληρότερο τρόπο από το ελληνικό κράτος. Οι φυλακίσεις, το ρετσινόλαδο σε όποιον μιλούσε, οι ορκωμοσίες ολόκληρων χωριών (ότι δεν θα μιλήσουν το «κατάπτυστον» ιδίωμα), είναι από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα που έχει καταγράψει η ιστορία. Πρόβλημα υπάρχει ακόμη και σήμερα. Σκεφτείτε, πόσες φορές έχετε δει χορευτικά συγκροτήματα να παρουσιάζουν χορούς των περιοχών, που η παράδοσή τους είναι σε αυτή τη γλώσσα και να ακούγονται τραγούδια; Το “Αλάτι της γης” εδώ και τόσα χρόνια δεν έκανε ούτε μια εκπομπή. Πόσοι από τους εισηγητές των περιοχών αυτών βάζουν τραγούδια στις εισηγήσεις τους σε ανάλογα σεμινάρια; Όταν ακούμε τη λέξη χορός, το μυαλό μας πάει σε βήματα. Ο παραδοσιακός χορός όμως δεν είναι μόνο βήματα. Η κατανόηση και ανάλυση του παραδοσιακού χορού επιβάλλει διεπιστημονική προσέγγιση και μελέτη. Πόσοι από εμάς σήμερα έχουν αυτή τη γνώση, ώστε μέσα από τα μεθοδολογικά εργαλεία που θα αναπτύξουν θα προσεγγίσουν τον παραδοσιακό χορό στην ολότητά του; Συνεπώς, για τη μελέτη και την κατανόηση του παραδοσιακού χορού μιας περιοχής χρειάζονται γνώσεις διδακτικής του χορού, λαογραφίας, μουσικής, ιστορίας κ.α.. Αυτό όμως πρέπει να ομολογήσω ότι είναι το ιδανικό. Η αλήθεια είναι ότι η σημερινή πραγματικότητα είναι διαφορετική και από αυτό δεν εξαιρώ τον εαυτό μου. Καταθέτοντας έτσι μια πιο πραγματιστική άποψη στο ερώτημα σας, θα σας έλεγα πως ο εισηγητής θα πρέπει να έχει κάνει τουλάχιστον έρευνα στο πεδίο. Επιπλέον, να έχει βασικές γνώσεις διδακτικής του χορού, λαογραφίας και μουσικής. Επειδή από τα παραπάνω γεννιούνται πολλά ερωτήματα, για να σας προλάβω, θα ήθελα να σας πω ότι σήμερα στη χώρα μας υστερούμε στον τομέα του παραδοσιακού χορού. Ενδεχομένως γιατί ο τομέας του παραδοσιακού χορού και της λαογραφίας άργησαν να εισαχθούν ως προγράμματα σπουδών στα ελληνικά πανεπιστήμια». ( Οι εντός παρενθέσεως προσθήκες στην συνέντευξη του Άψη έχουν γίνει από τον συντάκτη του δημοσιεύματος τούτου). Οι επιθέσεις και η αρνητική απαξίωση τόσο κατά των Ελλήνων της Μακεδονίας, που έχουν ως μητρική γλώσσα την μακεδονική συνεχίζονται και σήμερα, αν και όχι με την ίδια σκληρότητα άλλων εποχών. Θα περιορισθώ να αναφερθώ σε μια, κατά τη γνώμη μου, πρωτοφανή δικαστική απόφαση. Πρόκειται για την υπ’ αριθμόν 82/2024 απόφαση του Μονομελούς Εφετείου Δυτικής Μακεδονίας (έδρα Κοζάνη), στην οποία μεταξύ των άλλων η δικαστής αποφαίνεται ότι «ουδέποτε στην ελληνική επικράτεια υπήρξε ως ομιλούμενη γλώσσα η “μακεδονική γλώσσα" (ήτοι η επίσημη γλώσσα του κράτους της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας) ώστε να μπορεί να γίνει λόγος για διατήρηση και καλλιέργεια αυτής»! Από μία πρόχειρη επισκόπηση στα Πανεπιστήμια, Αριστοτέλειο της Θεσσαλονίκης, Δημοκρίτειο της Θράκης, Θεσσαλίας. ΕΚΠΑ της Αθήνας λειτουργούν Τμήματα Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, που παρέχουν στους φοιτητές και στις φοιτήτριες την ειδικότητα «Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός». Επίσης στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο υπάρχει Τμήμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Αθλητικές Σπουδές Κοινωνιολογία, Ιστορία, Ανθρωπολογία» και επιπλέον το ΕΑΠ προσφέρει μαθήματα και προγράμματα στον Ελληνικό Παραδοσιακό Χορό, συνήθως μέσω της Σχολής Κλασικών Σπουδών και Τεχνών ή σχετικών συνεργασιών. Στο πρόγραμμα σπουδών (2024) του ΤΕΦΑΑ του ΑΠΘ και στην ειδικότητα ‘Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός’ επισημαίνω τα εξής: Οι φοιτητές αποκτούν θεωρητικές και πρακτικές γνώσεις σε γενικά και ειδικά θέματα της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης, έτσι ώστε να είναι σε θέση να καλύψουν τις διδακτικές ανάγκες, σε ό,τι αφορά τον ελληνικό παραδοσιακό χορό, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και σε πολιτιστικούς συλλόγους. Οι μελλοντικοί καθηγητές Φυσικής Αγωγής θα πρέπει να γνωρίσουν τα ήθη και έθιμα του ελληνικού λαού, τις ηθικές, αισθητικές και παιδαγωγικές αξίες που απορρέουν από αυτά και να συμμετέχουν στη διάδοσή τους στις νεότερες γενιές. Επισημαίνεται ιδιαίτερα η ανάγκη οι φοιτητές και οι φοιτήτριες να επιδείξουν γενική ικανότητα σεβασμού στην διαφορετικότητα και στην πολυπολιτισμικότητα! Έχω την πεποίθηση ότι η ποιότητα μιας δημοκρατικής πολιτείας κρίνεται από τον τρόπο που αντιμετωπίζονται οι κάθε λογής μειονοτικές ομάδες του πληθυσμού. Οι μειονοτικές ομάδες πληθυσμού σε μια χώρα μπορούν να παρομοιασθούν με τα φυσικά φαινόμενα: απλά υπάρχουν! Η ύπαρξη μειονοτήτων, γλωσσικών, πολιτισμικών, εθνοτικών, θρησκευτικών, δεν υπάρχουν επειδή προβλέπονται από κάποιο νόμο του κράτους ή από κάποια διεθνή ή διακρατική σύμβαση, αλλά απλώς υπάρχουν! Συνταγματικές διατάξεις, διεθνείς συμβάσεις, που αναφέρονται σε μειονότητες, προβλέπουν την προστασία των δικαιωμάτων τους και απαγορεύουν τις σε βάρος τους διακρίσεις, δεν αποτελούν την γενεσιουργό αιτία της ύπαρξης μιας μειονότητας, όπως στρεβλά εδώ και χρόνια επιμένει το ελληνικό κράτος, που αναγνωρίζει εντός της ελληνικής επικράτειας μόνο μία μειονότητα και αυτή θρησκευτική, διότι το προβλέπει η Συνθήκη της Λοζάνης (1923) και μόνο στην περιφέρεια της Θράκης! Τα αστικά κέντρα στην Ελλάδα, μεγάλα σε συγκέντρωση πληθυσμού, αλλά και μικρότερα, αγνοούν πλέον τη γειτονιά. Ο εγκλωβισμός των ανθρώπων σε διαμερίσματα πολυκατοικιών, συχνά στενάχωρων, έχουν καταντήσει τη ζωή στην πόλη άφιλη, ενώ οι πολυάνθρωπες πόλεις είναι απέραντες ερημίες. Η επιβολή στην κοινωνία του μοντέλου του καταναλωτισμού από τον μετακαπιταλισμό σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, συχνά σε πολλές και πολλούς προκαλούν ασφυξία εξαιτίας της φυλάκισης στα περιορισμένα όρια του ατόμου. Εδώ και μερικές δεκαετίες τα άτομα των πόλεων ψάχνουν διεξόδους για να εκφρασθεί το πρόσωπο του ανθρώπου σε κοινωνία, ή έστω σε συνθήκες επικοινωνίας με άλλους. Έτσι ανακαλύφθηκαν οι παραδοσιακοί χοροί και η παραδοσιακή μουσική, μακριά από τα χωριά και τις επαρχιακές κωμοπόλεις, αλλά ανάμεσα στο τσιμέντο της μεγαλούπολης. Σύλλογοι, όπως το Λύκειο των Ελληνίδων ή κοινωφελείς οργανισμοί, όπως η ΧΑΝΘ, δημιούργησαν λαογραφικά τμήματα διδασκαλίας παραδοσιακών χορών και «μύσης» των αστών στην δημοτική μουσική. Ο χορός είναι μορφή καλλιτεχνικής και αθλητικής έκφρασης, που γενικά αναφέρεται στην εκδήλωση ποικίλων συναισθημάτων του ανθρώπου. Ο χορός, μέσω της κίνησης του σώματος, κατά κανόνα ρυθμικής και σύμφωνης με τη μουσική, είναι αρχαϊκός τρόπος επικοινωνίας του ανθρώπου με όργανο το σώμα. Η τέχνη του χορού αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές παραστατικές τέχνες, ενώ συγχρόνως είναι μια μη τυποποιημένη διαδικασία σωματοποιημένης, βιωματικής μάθησης, όπου οι εκπαιδευόμενοι συμμετέχουν με το σώμα τους. Μαθαίνουν είτε μέσα από συγκεκριμένες κινήσεις και οδηγίες, δημιουργώντας μια χορευτική κίνηση, ή σύνθεση, είτε αξιοποιώντας περισσότερο ελεύθερα μοτίβα κίνησης, όταν γίνεται χορευτικός αυτοσχεδιασμός. Στη βιωματική, πολυδιάστατη αυτή διαδικασία, ενεργοποιείται η ανθρώπινη σκέψη και μέσω της δράσης, αφομοιώνεται η μαθησιακή εμπειρία και έκφραση και μεταφράζεται σε κίνηση. Η τέχνη του χορού μέσω της κίνησης σε αρμονία με την καθοδήγηση της μουσικής, προσφέρει διέξοδο στην ύπαρξη που «πλαντάζει» και θέλει ν’ αφήσει τα συναισθήματα να εκραγούν! Ο χορός στον ελληνικό πολιτισμό έχει βαθιές ρίζες. Ο χορός αναφέρεται από κλασικούς συγγραφείς όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος και ο Λουκιανός . Υπάρχουν διαφορετικά χορευτικά είδη και ερμηνείες από την ηπειρωτική και νησιωτική χώρα. Ο παραδοσιακός ελληνικός χορός είναι κατά κύριο λόγο ένα κοινοτικό δρώμενο. Το γνωστό τραγούδι του Διονύση Σαββόπουλου, «Ας κρατήσουν οι χοροί- και θα βρούμε αλλιώτικα- στέκια επαρχιώτικα, βρε ώσπου η σύναξις αυτή- σαν χωριό αυτόνομο να ξεδιπλωθεί»…, νομίζω πως εκφράζει όμορφα την αλήθεια ως προς τον ελληνικό χορό. Ο πολιτισμός του ελληνικού χώρου, κι εδώ δεν περιορίζομαι στα σύνορα του ελληνικού κράτους, αποτελεί ένα πολύτιμο παλίμψηστο. Οι προσπάθειες της κρατικής εξουσίας να επιβάλλουν «εθνική ομοιογένεια» στην Ελλάδα, ουσιαστικά ήταν παλιότερα εξαιρετικά βάναυσες και βίαιες, στις μέρες μας περισσότερες ήπιες, δεν αποτελούσαν επιθέσεις κατά μειονοτικών ομάδων του πληθυσμού, αλλά βίαιο αγώνα καταστροφής αυτού του παλίμψηστου του πολιτισμού του ελληνικού χώρου. Στην πανέμορφη άκρη της νότιας Βαλκανικής, από την μακραίωνη αρχαιότητα οι μετακινήσεις πληθυσμών και η ανάμειξη των επήλυδων με τους εντόπιους ήταν αναμενόμενο φαινόμενο. Η κάθοδος των σλαβικών φύλων μετά τον 6ο αιώνα και των Πρωτοβουλγάρων λίγο αργότερα τον 7ο αιώνα, έφεραν σημαντικές ανακατατάξεις στην πληθυσμιακή σύνθεση της περιοχής. Από τον 13ο αιώνα μέχρι και τον 16ο εμφανίζεται η κάθοδος των Αλβανών στον ελλαδικό χώρο, των γνωστών πλέον Αρβανιτών, οπότε εμπλουτίστηκε ακόμη περισσότερο το παλίμψηστο. Η οθωμανική επικυριαρχία μετακίνησε τουρκικές φυλές, ενώ στην ορεινή Ροδόπη ο εξισλαμισμός των σλαβόφωνων Πομάκων, εμπλούτισε ακόμη περισσότερο τον πολιτισμικό πλούτου του ελληνικού χώρου, προσφέροντας βάθος και χρώμα στο παλίμψηστο…. Αυτό το περίφημο παλίμψηστο πολιτισμού του ελλαδικού χώρου εκφράζει την ψυχή των ανθρώπων με την μουσική, το τραγούδι και τον χορό. Και τις τελευταίες δεκαετίες το θέαμα των ελληνικών χορών εκ μέρους της Δόρας Στράτου και των συγκροτημάτων της, μεταλλάχτηκε και μεταξύ αστών, συχνά δίχως την ελάχιστη σχέση με την ύπαιθρο, έγινε συμμετοχή, για να σπάσει το απόστημα της ατομικής αποξένωσης μέσα στα όρια της άφιλης πόλης. Η συμμετοχή αυτή, όπως ειπώθηκε ήδη, εκφράστηκε μέσα από χορευτικούς συλλόγους, ή μέσα από λαογραφικά τμήματα μη κερδοσκοπικών οργανισμών. Η μύηση στον πλούτο του ελληνικού χορού και της δημοτικής μουσικής, με λόγια που φανερώνουν πόθους και πάθη, όσον αφορά τους κατοίκου αστικών κέντρων, είναι χρέος να γίνεται χωρίς αποκλεισμούς, ως προς το τί συμφέρει το «έθνος»! Μεταφέρω λίγους στίχους από ένα ποίημα, για την γλώσσα της καρδιάς… Η ύβρις έκανε τους ανθρώπους να χάσουν τη λαλιά της ψυχής τους τότε που χτίζανε τον Πύργο της Βαβέλ. Έπρεπε να κυλήσουν αιώνες για ν’ αγιασθούν οι γλώσσες οι πολλές τη μέρα της Πεντηκοστής στην Ιερουσαλήμ. Παρόλα αυτά άνθρωποι που καταδυναστεύουν αδιάντροπα συνανθρώπους τους απαγορεύουν γλώσσες να μιλιούνται χαντακώνουν τραγούδια και παραμύθια που γλυκαίνουν τις καρδιές να μην ακούγονται. Μια τέτοια γλώσσα πανέμορφη, όπως κάθε ανθρώπινη λαλιά στερήθηκα να μάθω γιατί κάποιοι ξετσίπωτοι που κρατούν την εξουσία στα χέρια έκριναν έτσι, πως ήταν το ορθό. Μα τώρα, μετά από χρόνια μπορεί οι μακεδονίτικες λέξεις να μην αρθρώνονται απ’ το στόμα μου μα η ψυχή μου χορεύει στο σύμπαν όποτε αφουγκράζομαι τον ήχο τους.... (06/03/2023) Εδώ στέκομαι πια, στο σημείο ευθύνης των χοροδιδασκάλων. Πέραν της ικανότητας διδασκαλίας των δημοτικών χορών, οφείλουν να δείχνουν απεριόριστο σεβασμό στην διαφορετικότητα και στην πολυπολιτισμικότητα που υπάρχει σε τούτη τη γη και είναι ο πλούτος της. Οφείλουν να μυήσουν τους μαθητές και τις μαθήτριές τους ιδίως στα αστικά κέντρα, τιμώντας το παλίμψηστο του πολιτισμού που υπάρχει, όχι ως μνημειακό είδος, αλλά ως ζωντανός οργανισμός, που εκφράζει και ξεδιπλώνει στον χώρο την ψυχή των ανθρώπων που μοιραζόμαστε μια κοινή πατρίδα, την Ελλάδα. Οφείλουν να μην ανέχονται τραγούδια μουγκά, χωρίς λόγια. Τα τραγούδια της ψυχής της Ελλάδας έχουν λόγια, ελληνικά και μακεδονίτικα, βλάχικα και αρβανίτικα, πομάκικα και τούρκικα, γιατί ο λόγος στο τραγούδι είναι η ψυχή, ντυμένη με τις νότες της μουσικής. Κατέθεσα τις απόψεις μου, με πολλή αγάπη για τον τόπο μου και για τον πολιτισμό του, με τα πολλά του χρώματα, με τις όμορφες λαλιές του, με τα τραγούδια του που ζωντανεύουν την ψυχή σε χαρά και λύπη, με τους χορούς που κάνουν τα σώματα των ανθρώπων, ανδρών και γυναικών να εναρμονίζονται με τον ήχο και την κίνηση του σώματος. Τέλος καί τῷ Θεῷ δόξα, όπως λέγανε και οι παλιοί… Γιώργος Α. Δούδος 18/12/2025

Η ΣΥΚΟΦΑΝΤΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΟΥ Η ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ ΛΗΘΗΣ…. ΓΙΑ ΤΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ

Τη γλώσσα που πρωτάκουσα, όταν η μάνα μου με θήλαζε, ήρθαν κάποιοι άνθρωποι με εξουσία και την κατηγόρησαν σαν γύφτικη, σαν κατάπτυστη. Αργότερα, όταν μεγάλωσα, στα χαρτιά του κράτους το παρώνομά μου ήταν αλλιώτικο, κι αλλιώς φωνάζανε όλοι στο χωριό τον πατέρα και τη μάνα μου, ακόμα κι εμένα. Όταν ρώτησα, μου είπαν πως πριν πολλά χρόνια ήρθαν γραμματικοί του κράτους στο χωριό και μοίραζαν παρωνόματα, γιατί αυτά που είχαμε ήταν ξένα, ήταν κατάπτυστα…. Τότε δεν τα καταλάβαινα όσα άκουγα, γιατί εμείς δεν είμασταν ποτέ ξένοι στον τόπο μας. Από πάππου προς πάππου οι ρίζες μας ήταν βαθιές στα χώματα των Μογλενών, της Καρατζόβας…. Οι γραμματικοί του κράτους ήταν στ’ αλήθεια ξένοι, φερμένοι από την Πελοπόννησο, από την Κρήτη, από την Ρούμελη, όπως και οι δάσκαλοι στο σχολειό μας. Θυμάμαι κάποιους δασκάλους, που τριγυρνούσαν σαν φαντάσματα τις νύχτες στο χωριό και στήνανε αφτί κάτω από τα παραθύρια σπιτιών, που ζούσαν μαθητές και μαθήτριες. Προσπαθούσαν να ακούσουν αν τα μικρά παιδιά, που τους μάθαιναν γράμματα, μιλούσαν στο σπίτι τη γύφτικη γλώσσα. Την άλλη μέρα, ο δάσκαλος φώναζε μαθητές και μαθήτριες μπροστά και με μια φαρμακερή βίτσα σκότωνε τα χέρια μας. Έλεγε πως η τιμωρία ήταν, επειδή ο τάδε και η δείνα μιλούσαν στο σπίτι τα γύφτικα…. Μεγάλωσα, έμαθα καλή τέχνη και με το παρώνομα που μου έδωσε το κράτος έφυγα από το χωριό στην μεγάλη πόλη, πολύ μακριά. Το βαφτιστικό μου για όσους ξέρανε πράγματα, πρόδινε την καταγωγή μου, το ίδιο και η όψη μου. Και όταν κάποιος πελάτης στο μαγαζί, που πρόσεξε στην άδεια του μαγαζιού τον τόπο καταγωγής μου, μίλησε στη γύφτικη γλώσσα, αρνήθηκα πως την γνώριζα. Το φάντασμα του δασκάλου, που αρκετές φορές μου είχε σαπίσει τα χέρια με τη βίτσα, σα να φανερώθηκε μπροστά μου…. 08/12/2025 Γιώργος Δούδος

Η ΜΝΗΜΗ….

Υπάρχει μια ιδιαίτερη αξία στη μνήμη. Έχει ειπωθεί, πως η μνήμη προβάλλει το παρελθόν στο παρόν. Από την άλλη, η μνήμη μάχεται τη λήθη, την κατάσταση που επιβάλλει την αμνησία, αλλά και την αμνηστία σε περιστατικά που πλήγωσαν κι άφησαν κακοφορμισμένες πληγές επί δεκαετίες. Μιλώ κυρίως για περιστατικά του κοινού βίου που αφορούν όλους …. Τις προάλλες στο facebook δημοσιεύθηκαν αρκετές φωτογραφίες από καταστροφές στη Νάουσα, μετά την τριήμερη κατάληψη της πόλης από δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Τις αναδημοσίευσα αυτές της εικόνες της φρίκης, προσθέτοντας ένα σχόλιο. Την ανάρτησή μου την είδαν πολλοί συνδαιτυμόνες του κοινωνικού δικτύου. Δύο σχολιασμοί σκάλωσαν την προσοχή μου. Στον ένα, σχολιαζόταν εγκλήματα του εθνικού στρατού του χρόνου και του τόπου. Η φρίκη ενός Εμφυλίου Πολέμου είναι ανυπόφορη και δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, γιατί πολύ συχνά, οι συγκυρίες τα φέρνουν έτσι, που ο ένας αδελφός κρατά το όπλο, στοχεύοντας άθελά του τον αδελφό του, που βρίσκεται απέναντι! Ο μακαριστός Μουφτής Κομοτηνής Μέτσο Τζεμαλή, μου είχε διηγηθεί το εξής περιστατικό. Τον ειδοποίησαν στη Μουφτεία, ότι ένας άγνωστος κύριος ήθελε να τον δει. Ο Μουφτής συναίνεσε, καθώς πάντοτε ήταν καλοσυνάτος και ευγενής. Ο κύριος που μπήκε στο γραφείο ήταν μεν ηλικιωμένος, αλλά εξαιρετικά ευθυτενής. Συστήθηκε με το όνομά του, προσθέτοντας τον βαθμό του ως ανώτατου απόστρατου αξιωματικού του στρατού. «Μουφτή μου, βασανίζομαι δεκάδες χρόνια και ειρήνη δεν βρίσκει η ψυχή μου. Ήρθα εδώ για να εξομολογηθώ σε σας το αμάρτημά μου. Τον καιρό του εμφυλίου, εσείς ήσασταν έφηβος στο χωριό σας στον Εχίνο. Θυμάστε, που έξω απ’ το χωριό, βρέθηκαν δύο πτώματα νέων συγχωριανών σας, σκοτωμένων φρικτά; Ήμουν νεαρός ανθυπολοχαγός τότε και βρισκόμουν με ουλαμό οπλιτών στον Εχίνο. Όταν βρέθηκαν τα πτώματα και όλο το χωριό βυθίστηκε στο πένθος, εμείς του στρατού και οι χωροφύλακες, είχαμε διαδώσει πως το έγκλημα είχε γίνει από τους αντάρτες. Έτσι έμεινε στην ιστορία του τόπου σας. ‘Οι κομμουνισταί αντάρται είχαν δολοφονήσει δύο νέα παλικάρια, άδικα και χωρίς λόγο…’. Μουφτή μου, αυτό που είχε διαδοθεί τότε ήταν ψέμα. Εμείς, του εθνικού στρατού σκοτώσαμε τους δυο συγχωριανούς σας, για να ενοχοποιήσουμε τους αντάρτες στα μάτια σας, κι έτσι να αποτρέψομε κάθε συνδρομή εκ μέρους των χωρικών του Εχίνου, προς αυτούς». Στο τέλος, ο στρατηγός ξέσπασε μπροστά στον Μουφτή σε κλάματα σαν μικρό παιδί… (Υπήρξα στενός συνεργάτης του Μουφτή Κομοτηνής και την παραπάνω εξιστόρηση, μου την είχε διηγηθεί ο ίδιος). Ο πόλεμος, ακόμα κι αν πρόκειται για άμυνα σε βάναυση επίθεση, αφήνει πολύ πόνο. Ο εμφύλιος πόλεμος όμως, αποτελεί χωρίς την παραμικρή δικαιολογία, την έσχατη κατάρα για το ανθρώπινο γένος. Είναι φρικτή υπόμνηση της κληρονομιάς της δολοφονίας του Άβελ από τον αδελφό του Κάιν (Γένεσις 4: 8-12). Οι φράσεις του βιβλικού μύθου βοούν και μαγαρίζουν τις συνειδήσεις εκείνων, που έχουν προκαλέσει το ξέσπασμα εμφυλίου πολέμου: «Το αίμα του αδερφού σου μου φωνάζει γοερά από τη γη! Από δω και πέρα θα σε καταριέται η ίδια η γη, που άνοιξε για να δεχτεί το αίμα του αδερφού σου, που εσύ τον σκότωσες». Κανένας αγώνας για την πραγμάτωση της όποιας ουτοπίας, καμιά υπεράσπιση της πατρίδας και του έθνους δεν δικαιολογεί έναν Εμφύλιο Πόλεμο. Νομίζω πως στην ταινία «Ψυχή βαθιά» (2009) του Παντελή Βούλγαρη, αποτυπώνεται η τραγωδία του ελληνικού Εμφυλίου, με τη συναισθηματική φόρτιση του κλίματος της εποχής. Κατά τη γνώμη μου, το σημείωμα του ‘Ριζοσπάστη’ στο φύλλο της Τρίτης 13 Οχτώβρη 2009 (διατηρώ τον τρόπο απόδοσης του μήνα), με τίτλο “«Ψυχή βαθιά» και παραποίηση της ιστορίας. Με αφορμή την νέα ταινία του Π. Βούλγαρη” , που επιχειρεί μάλλον να μηδενίσει τις ευθύνες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας για τον εμφύλιο, μόνον τα μέλη του κόμματος μπορεί να πείσουν…. Προσωπικά πιστεύω την φράση, που σε μια ανέκδοτη νουβέλα λέει ο ήρωας Ντον Ερνέστο ντε λα Μπάρκα: «...στη ζυγαριά της αλήθειας, ο πόνος του ανθρώπου, βαραίνει περισσότερο, από οποιοδήποτε ανατρεπτικό κίνημα, χάριν της ουτοπίας». Με τα σχόλια που πρόσθεσα στην σειρά των φωτογραφιών από την καταστροφή της Νάουσας το 1949, δεν είχα την πρόθεση να παραθέσω έκθεση ιδεών συνηγορίας της «εθνικόφρονος παρατάξεως», όπως σχολίασε αγαπητός φίλος. Αλλά, με την πείρα των χρόνων και τις εμπειρίες που απέκτησα τα χρόνια της στράτευσής μου στο ΚΚΕ εσωτερικού, πρόγονο του ΣΥΡΙΖΑ, κατέληξα να πιστεύω, πως το όραμα του Ενρίκο Μπερλιγκουέρ, του Σαντιάγκο Καρίγιο, του Λεωνίδα Κύρκου, του Μπάμπη Δρακόπουλου και άλλων, που δεν μου έρχονται στο νου, για έναν σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο, που ήταν το logo του κινήματος του Ευρω-Κομμουνισμού, έσβησε μπροστά στη βαρβαρότητα της κληρονομιάς του Στάλιν, που τουλάχιστον στην Ελλάδα επιβιώνει. Τα χρόνια που ήμουν δικηγόρος, στο γραφείο μου, τόσο στη Νάουσα, όσο και στη Θεσσαλονίκη, υπήρχε στον τοίχο το σκίτσο του Νίκου Μπελογιάννη με το γαρύφαλλο στο χέρι, που είχε φτιάξει ο Πάμπλο Πικάσο. Όταν πριν λίγο καιρό, έμαθα, πως ο Νίκος Μπελογιάννης ήταν ο πολιτικός επίτροπος της Μεραρχίας του ΔΣΑ που επιτέθηκε τον Ιανουάριο του 1949 στη Νάουσα, την κατέλαβε επί τρεις μέρες και άφησε καταστροφές…, ένιωσα πλήρη κατάρρευση ενός μύθου, στην δομή των αριστερών πολιτικών μου επιλογών. Και κάτι ακόμα. Γεννήθηκα στη Θεσσαλονίκη, στις 6 Ιανουαρίου 1949, μετά από επίπονη κύηση της μητέρας μου. Ο πατέρας μου εργαζόταν στου Λαναρά στη Νάουσα. Ειδοποιήθηκε για την επικείμενη γέννησή μου κι έφρασε εγκαίρως στη Θεσσαλονίκη. Μόλις η Νάουσα καταλήφθηκε από τις δυνάμεις του ΔΣΑ, σύμφωνα με αδιάψευστες μαρτυρίες, άρχισαν να αναζητούν τον πατέρα μου. Στη δουλειά, στο σπίτι, ρωτώντας φίλους και γνωστούς. Δεν τον βρήκαν και εν αγνοία μου έγινα ο σωτήρας του πατέρα μου…. 23/11/2025 Γιώργος Δούδος

ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΚΟΥΒΕΝΤΙΑΖΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ;

ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΘΕΣΕΙΣ DE PROFUNDIS

“...στη ζυγαριά της αλήθειας, ο πόνος των ανθρώπων βαραίνει περισσότερο, από οποιοδήποτε ανατρεπτικό κίνημα, χάριν της Ουτοπίας”. Don Ernesto de la Barca Στη διάρκεια των σπουδών μου στο Πανεπιστήμιο, άρχισε να εδραιώνεται η αμφισβήτηση της χούντας και της Δεξιάς γενικότερα. Η ρήξη μεταξύ των πολιτικών θέσεων του πατέρα μου και των προσωπικών επιλογών μου, επήλθε στη διάρκεια της μου στρατιωτικής θητείας. Μετά την αφυπηρέτησή μου από το στρατό, το 1975 και την έναρξη της δικηγορίας στη Νάουσα, αποφάσισα να ενταχθώ στο ΚΚΕ εσωτερικού. Ο «σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο», που πρόβαλλε ως απαίτηση για ριζική αλλαγή στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, το παραπάνω κόμμα ήταν που με προσέλκυσε να γίνω μέλος του. Δεν υπήρχαν ταξικές προϋποθέσεις, ούτε οικογενειακά τραύματα από διωγμούς στην Κατοχή ή στο Εμφύλιο από την πλευρά των ηττημένων. Ούτε ο διαλεκτικός υλισμός άγγιζε έστω κατ’ ελάχιστον την κοσμοαντίληψή μου. Εκείνο που στάθηκε ο πιο σημαντικός παράγοντας στην πολιτική επιλογή μου στράτευσης στην Αριστερά, ήταν ο λόγος ενός Προφήτη των αρχαίων χρόνων: “δικαιοσύνην μάθετε, οἱ ἐνοικοῦντες ἐπὶ τῆς γῆς” (Ησαΐας 26:9). Μάλλον σύντομα, έχοντας ανελιχθεί ως μεσαίο στέλεχος στο ΚΚΕ εσωτερικού, είδα κατάματα το φρικτό και ματωμένο φάντασμα του Στάλιν να βαδίζει βαριά σε κομματικές συνδιασκέψεις και κομματικά γραφεία και να πετάει στα σκουπίδια το όραμα για έναν σοσιαλισμό μες ανθρώπινο πρόσωπο. Το ΚΚΕ εσωτερικού δεν υπήρχε για μένα τουλάχιστον ως χώρος ανάσας ελευθερίας κι έτσι επέλεξα να παραμείνω ασκεπής κομματικά επί δεκαετίες. Η μακρά περίοδος της άρνησης συμμετοχής μου σε κομματικές διαδικασίες θεωρώ πως ήταν γόνιμη. Το Όραμα μιας πιο δίκαιης κοινωνίας, όχι ως Ουτοπίας, μα ως πολιτικής πρότασης, πίστευα και πιστεύω πως παραμένει επίκαιρο. Οι αδικημένοι άνθρωποι, οι μη προνομιούχοι συμπολίτες, θύματα κοινωνικής και οικονομικής εκμετάλλευσης, τραγική παρουσία στην εποχή μας των sans-culottes του Παρισιού, καταδικάζουν συνεχώς το σκάνδαλο στον κόσμο και στη χώρα μας, μια μειοψηφία ισχυρών της οικονομίας να διαφεντεύει τις ζωές μας, χάριν του κέρδους, που γεννά κατόπιν την δύναμη και την επιβολή! Η ανάδειξη ως κυβέρνησης στη χώρα μας της Νέας Δημοκρατίας του Κυριάκου Μητσοτάκη ώθησε στο προσκήνιο του δημόσιου βίου μια εμμονική προσήλωση στη ιδεολογία του Νεοφιλελευθερισμού. Πέραν αυτής της εμμονής, υπήρξαμε, τουλάχιστον οι νοήμονες πολίτες, μάρτυρες σκόπιμης αμφισβήτησης θεσμών που συνιστούν την έννοια του κράτους δικαίου, σύμφωνα με το ελληνικό Σύνταγμα και νομοθετήματα αυξημένης ισχύος, που εκουσίως η χώρα έχει εισαγάγει στην έννομη τάξη. Η εμπιστοσύνη μεγάλης μερίδας πολιτών έχει τρωθεί απέναντι στην τρίτη λειτουργία της πολιτείας, αυτήν της Δικαιοσύνης. Ευθεία παραβίαση του άρθρου 16 του Συντάγματος και θέσπιση λειτουργίας ιδιωτικών πανεπιστημίων. Δεν θεωρώ περιττό να αντιγράψω τη διάταξη του άρθρου 16 παράγραφος 5 του Συντάγματος: «H ανώτατη εκπαίδευση παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου με πλήρη αυτοδιοίκηση. Tα ιδρύματα αυτά τελούν υπό την εποπτεία του Kράτους, έχουν δικαίωμα να ενισχύονται οικονομικά από αυτό και λειτουργούν σύμφωνα με τους νόμους που αφορούν τους οργανισμούς τους…». Με ποικίλα μέτρα είμαστε μάρτυρες εμπορευματοποίησης της Υγείας, ως δημόσιου αγαθού και αποδυνάμωσης του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Τα ολιγοπώλια ιδίως στην λιανική πώληση αγαθών καθημερινής ανάγκης, λειτουργούν ανενδοίαστα με συνέπεια την επιβάρυνση της πλειοψηφίας του λαού που δεν ανήκουν στην ελίτ των προνομιούχων εξαιτίας της ακρίβειας. Τα σκάνδαλα των υποκλοπών, της χειραγώγησης μεγάλης μερίδας ιδίως τηλεοπτικών ΜΜΕ, της NOVARTIS, του ΟΠΕΚΕΠΕ έχουν δημιουργήσει ένα ασφυκτικό περιβάλλον στον δημόσιο βίο και από την άλλη μεριά τα στελέχη της κυβέρνησης Μητσοτάκη, είτε επιχειρούν να μειώσουν τις συνέπειες, είτε ακόμα και να επιβάλλουν την κάλυψη, που στην υπόθεση των υποκλοπών και της NOVARTIS μάλλον το έχουν καταφέρει. Σ’ αυτή την κατάσταση της χώρας, αποφάσισα να ενταχθώ στο κόμμα ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ και το έπραξα. Στις εσωκομματικές εκλογές για την ανάδειξη προέδρου επέλεξα τον Στέφανο Κασσελάκη. Απεχθάνομαι την προσωπολατρία και την θεωρώ πέρα ως πέρα ασύμβατη με τις αρχές και τις αξίες της Αριστεράς. Έκρινα πως ο ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ όφειλε να μετεξελιχθεί σε ένα σύγχρονο κόμμα μιας Αριστεράς, χωρίς εξαρτήσεις από βαρίδια του παρελθόντος. Δυστυχώς, λάθη ανωριμότητας του ίδιου του Κασσελάκη, αλλά κυρίως η ακραία αμφισβήτηση του προέδρου του κόμματος από “ιστορικά” στελέχη και ιδρυτικά μέλη του ΣΥΡΙΖΑ, με αποκορύφωνα τον τραγέλαφο του συνεδρίου, που ακύρωσε συλλήβδην, κατά τα σταλινικά πρότυπα, κάθε έννοια δημοκρατικής διαδικασίας, με έθεσαν εκτός κόμματος. Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς είχε γράψει, “…ἔμφυτος ἅπασιν ἀνθρώποις ὁ τῆς ἐλευθερίας πόθος…” (Ρωμαϊκή Αρχαιολογία, Λόγος δ΄, κεφάλαιον ΠΓ, 2). Η Αριστερά, όπως την κατανοώ, αναγνωρίζει δυο αγκωνάρια που την στηρίζουν: Την Ελευθερία και την Αλληλεγγύη. Αξίες, που θεωρώ απαρέγκλιτες και απόλυτα αδιαπραγμάτευτες. Στόχος δεν είναι η αποκάλυψη επί γης της Ουτοπίας, αλλά η εφικτή φανέρωση, μέρα με τη μέρα της Ανοιχτής Κοινωνίας. Ανοιχτή Κοινωνία, δίχως αποκλεισμούς, δίχως περιθωριοποιήσεις, δίχως φράχτες διακρίσεων για οποιοδήποτε λόγο.... Η Αριστερά, με όλα τα προσωπεία που έχει φορέσει στη διαδρομή του χρόνου, επέμενε να φανερώσει πάνω στη γη μιαν Ουτοπία. Και σε τούτο τον αγώνα, η μέθη για την πραγμάτωση ενός άπιαστου ονείρου σκόρπισε πολύ πόνο, έγιναν φρικτά εγκλήματα. Δολοφονήθηκαν αθώοι άνθρωποι, γιατί οι Αριστεροί νόμιζαν, πως στέκονταν εμπόδιο στην πραγμάτωση της Ουτοπίας. Ξεθεμελιώθηκαν μακραίωνες αρχές και παραδόσεις, που είχαν κριθεί σαν φρένα στην διάδοση της λατρείας του ειδώλου της Προόδου. Η Αριστερά του 21ου αιώνα δεν μπορεί να έχει σχέση, με τον σταλινικό “μαρξισμό-λενινισμό”, ούτε με όσα φοβερά έγιναν στην λεγόμενη πολιτιστική επανάσταση της Κίνας, ούτε βέβαια με τις μαζικές γενοκτονικές δολοφονίες των Ερυθρών Χμερ. Η Αριστερά οφείλει να απεγκλωβιστεί από πολιτικές αναλύσεις εξαρτημένες από παρωχημένες εποχές, με διαφορετικά δεδομένα. Για την Αριστερά, η διασφάλιση της αρχής της ελευθερίας συμπορεύεται με το κράτος δικαίου, την θεσμική διασφάλιση της ελευθερίας της έκφρασης και της επικοινωνίας. Για την Αριστερά, η Αλληλεγγύη, ως δύναμη συνοχής των κοινωνικών ομάδων που συγκροτούν το τμήμα των εργαζόμενων του λαού πρέπει να παραμένει συνεχώς ενεργή πρόταση. Η αλληλεγγύη ως πολυεπίπεδη πολιτική επιλογή, σημαίνει ενίσχυση του κράτους πρόνοιας και των θεσμών του. Αλληλεγγύη όμως σημαίνει πως η Εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες είναι προσιτή για όλους. Ότι η Υγεία δεν αντιμετωπίζεται σαν εμπόρευμα. Αριστερά δεν μπορεί να σημαίνει λατρεία του κράτους. Η επιχειρηματικότητα δεν μπορεί να δαιμονοποιείται, αλλά να ενθαρρύνεται, με ακύρωση κάθε περιττής γραφειοκρατίας. Η ενθάρρυνση της επιχειρηματικής δραστηριότητας σε όλους τους τομείς από την πολιτεία, σημαίνει ταυτόχρονα για την Αριστερά, λειτουργία θεσμών κοινωνικού ελέγχου των επιχειρήσεων στα πλαίσια της κοινωνικής ευθύνης και επιρροής καθεμιάς επιχείρησης. Η Αριστερά και οι πολιτικοί φορείς που την επικαλούνται δεν μπορεί να είναι αγκυλωμένοι από σεκταρισμό και πολιτικό δογματισμό. Κοντολογίς, ο διάλογος με ευρύ φάσμα πολιτικών σχημάτων πρέπει να διακρίνει κόμματα που επικαλούνται αριστερές αρχές και συνακόλουθα, να είναι πρόθυμα για συμβιβασμούς, όχι για την διαχείριση και τη νομή της κρατικής εξουσίας αλλά για την πληρέστερη διακονία του λαού. Πολύ σημαντικό είναι, πως η Αριστερά, έχει χρέος να αμφισβητεί ακατάπαυστα το κύρος της κρατικής εξουσίας. Η εξουσία του κράτους, όταν γίνεται tatoo απυρόβλητο στην κριτική, τρέφει τις ταξικές διακρίσεις και γεννά συνεχώς καινούργια φαρμακερά κεφάλια της λερναίας ύδρας. Η Αριστερά οφείλει, αν πρόκειται να είναι αυθεντική, να ερωτοτροπεί με την Αναρχία! Οι παρακάτω σκέψεις του Errico Malatesta, δεν είναι δυνατό να αφήνουν αδιάφορους τους Αριστερούς και όσα κόμματα, επικαλούνται την Αριστερά: “οι καταπιεσμένες μάζες που ποτέ δεν αποδέχτηκαν πλήρως την καταπίεση και τη φτώχεια και που… δείχνουν να διψούν για δικαιοσύνη, ελευθερία και ευημερία, αρχίζουν να κατανοούν ότι δεν θα μπορέσουν να επιτύχουν τη χειραφέτησή τους παρά μόνο με την ένωση και την αλληλεγγύη με όλους τους καταπιεσμένους, με τους εκμεταλλευόμενους όπου γης”. Η πρόσφατη "δυναμική" αντιπαράθεση μεταξύ της ΑΡΑΣ (Αριστερή Αντικαπιταλιστική Συσπείρωση) και αναρχικών ομάδων στο Πολυτεχνείο, ενόψει της επετείου της Φοιτητικής Εξέγερσης του 1973, καταδεικνύει πως ο χώρος της Αριστεράς έχει καταληφθεί από το θρησκευτικό μένος περιφρούρησης της καθαρότητας του δόγματος! Στην Ελλάδα το ΚΚΕ κατέχει τα ιστορικά πρωτεία ως δείγμα θρησκειοποίησης της πολιτικής. Οι Αρχειομαρξιστές που συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση ήταν καταζητούμενοι προς εξόντωση, τόσο από την Γκεστάπο, όσο και από την ΟΠΛΑ που στελεχωνόταν από "πούρους" κομμουνιστές. Αργότερα, με την διάσπαση μεταξύ ΚΚΕ (1968) και την εμφάνιση του ΚΚΕ εσωτερικού, αμφότεροι οι κλάδοι μάχονταν για την ιδεολογική καθαρότητα του θρησκευτικού δόγματος! Εξού και η πλευρά Παρτσαλίδη, αποκαλούσαν την πλευρά Κολιγιάννη «ΚΚΕ εξωτερικού», προφανώς μειωτικά και απαξιωτικά! Η Αριστερά οφείλει να κρατά σαν πολύτιμο φυλαχτό τον λόγο του Εβραίου σοφού Χιλέλ του Πρεσβύτερου (περίπου 110 π.Χ.- 10 μ.Χ.): “Όποιος καταστρέφει μια ψυχή, είναι σα να έχει καταστρέψει ολόκληρο τον κόσμο. Και όποιος σώζει μια ζωή, είναι σα να σώζει ολόκληρο τον κόσμο”. Πάντοτε με περισσήν περίσκεψη διαβάζω τη σκέψη του Jacques Julliard, αρθρογράφου στο αριστερό περιοδικό «Marianne», ότι, “...σήμερα η Αριστερά υπάρχει κυρίως μέσα στις καρδιές των ανθρώπων, ως πόθος για ελευθερία και ισότητα, απαύγασμα της δικαιοσύνης, ενώ δύσκολα θα τη βρούμε σε κόμματα που την επικαλούνται.” Μιλώντας για την Αριστερά, θυμίζω στον εαυτό μου και το κοινοποιώ στους συνοδοιπόρους μου: Μη λησμονείτε φίλες και φίλοι, πως τούτον τον κόσμο τον σώζουν μονάχα οι τρελοί και οι προφήτες. Αυτοί τον σπρώχνουν προς τα μπρος, αυτοί γιατρεύουν τις πληγές του, που ματώνουν ή έχουν κακοφορμίσει. Οι "καθώς πρέπει" σέρνονται πέρα δώθε στον κόσμο και τον σκονίζουν μονάχα. Οι παντιέρες της Αριστεράς, θέλω να είναι πολύχρωμες, στολισμένες με τα χρώματα του Ουράνιου Τόξου. Να δείχνουν πως η Ανοιχτή Κοινωνία της Αριστερής Πρότασης είναι απαλλαγμένη από κάθε είδους εθνικισμούς και προκαταλήψεις, λόγω γλώσσας, φυλής, θρησκείας, σεξουαλικού προσανατολισμού ή σεξουαλικής επιλογής. Η Αριστερά μου, οφείλει να τιμά και να αναγνωρίζει τις μειονοτικές κοινότητες στη χώρα μου, αλλά και στην πιο πλατειά πατρίδα την Ευρώπη. Η Αριστερά, αν θέλει να ζήσει στον 21ο αιώνα κι ακόμα πιο μακριά, έχει χρέος να γκρεμίζει με πάθος τους τοίχους που συντηρούν τα ελλείμματα στη Δημοκρατία! Γιώργος Δούδος 18 Νοεμβρίου 2025

Ας μιλήσουμε για το Ισλάμ…

Καλλιεργείται μεταξύ κατοίκων της Δύσης, μια προκατάληψη κατά των Μουσουλμάνων και του Ισλάμ. Τις περισσότερες φορές τούτο οφείλεται σε άγνοια ή εθελούσια ελλιπέστατη ενημέρωση. Αλλά πρέπει να παραδεχτούμε, ότι την βλάσφημη απαξία και υποτίμηση του Ισλάμ, την προκαλούν με όσα διδάσκουν και διαδίδουν «τιτλούχοι» που ονομάζονται Ουλεμάδες, Μουφτήδες, Ιμάμηδες, Αγιατολλάχ, Σεΐχηδες..., προσφέροντας σαν Ισλάμ και Κοράνιο στον κόσμο, αυτό που επικρατεί σε χώρες που αυτοπροσδιορίζονται σαν ισλαμικές: Ένα καθεστώς, που ενισχύει την απόλυτη επικυριαρχία των ανδρών στην κοινωνία, καλλιεργεί ιδέες, που υποβαθμίζουν την γυναίκα ως ανθρώπινη ύπαρξη και απωθούν κάθε συζήτηση για τα γυναικεία ζητήματα στα αζήτητα.... Αυτή η διαδικασία κακοποίησης του Ισλάμ μετρά πολλούς αιώνες και συνδέεται με την εποχή που το Ισλάμ έγινε θεσμική θρησκεία. Ήταν τότε, που η ηγεσία της Ούμμα (της Κοινότητας των Πιστών), μεταλλάχτηκε σε κληρονομική απόλυτη μοναρχία, από το 664 κ.χ. που ο Μουαουίγια (εξελληνισμένα Μωαβίας) επιβλήθηκε ως Χαλίφης με έδρα τη Δαμασκό. Όσο κι αν φανεί παράδοξο η έννοια του Ισλάμ δεν αναφέρεται στην θρησκεία που αποδίδεται ότι ίδρυσε ο Μωάμεθ, ανεξάρτητα αν αυτό έχει επικρατήσει. Η λέξη ‘Ισλάμ’ δεν είναι ακριβώς ένα ουσιαστικό, αλλά μια λέξη της αραβικής γλώσσας με πολυσχιδείς έννοιες, που παραπέμπουν στην «παράδοση», στην «άφεση», στην «υποταγή», στην «ειρήνη». Με την λέξη «Ισλάμ» περιγράφεται ένα σύστημα, που έχει χρησιμοποιήσει ο Θεός, η Πηγή της Ζωής του σύμπαντος Κόσμου και παρέδωσαν στην ανθρωπότητα ανά τους αιώνες, όλοι οι Αγγελιαφόροι και οι Προφήτες Του (5:111, 10:72, 98:5). Η αποκάλυψη του Ισλάμ προς το ανθρώπινο γένος, θεωρείται ότι έλαβε οικουμενικές διαστάσεις μέσω του Προφήτη Αβραάμ (4:125, 22:78). Ως απόρροια των παραπάνω, το Ισλάμ αναφέρεται στο σύνολο των ανθρώπων, που έχουν εναρμονίσει την βούλησή τους ειρηνικά μόνο στον Θεό. Με άλλα λόγια, το Ισλάμ εκφράζει την κατάσταση παράδοσης της ύπαρξης του ανθρώπου προς τον Θεό και της υπακοής στον Θεό, ελεύθερα και αβίαστα. Το Κοράνιο διδάσκει, ότι όλοι οι άνθρωποι που έχουν αναγνωρίσει και αποδεχθεί την Αλήθεια, έχουν ονομαστεί από τον Θεό με την λέξη που στα αραβικά αποδίδεται ως ‘Μουσουλμάνοι’ (Σούρα Αλ Χατζ 22:78). Το Ισλάμ, ως πρόταση του Θεού προς την νοήμονα κτίση, που σαρκώνει το γένος των ανθρώπων, αποκαλύπτεται στις σελίδες του Κορανίου. Έτσι, όλες οι παραπομπές σε τούτο το κείμενο, αναφέρονται σε κεφάλαια (σούρες) και εδάφια του Κορανίου. • Ισλάμ, είναι η ειρηνική παράδοση ή άφεση της ύπαρξής μας, μόνο στον Θεό (2:112,131, 4:125, 6:71, 22:34, 40:66). • Το Ισλάμ εμπεριέχει ένα σύστημα παγκόσμιων αρχών, που είναι πλήρως εναρμονισμένες με τη Φύση (3:83, 33:30, 35:43). • Η αποδοχή του Ισλάμ δεν θεμελιώνεται μόνο στην προσωπική εμπειρία, αλλά έχει την συνηγορία και αντικειμενικών στοιχείων (3:86, 2:111, 21:24, 74:30). • Όταν κατά το σύστημα του Ισλάμ απαιτείται καταδίκη πράξεων, παραλείψεων ή καταστάσεων, αυτή δεν βασίζεται σε ευσεβείς πόθους ή συναισθήματα, αλλά στη λογική και σε στοιχεία (17:36, 4:174, 8:42, 10:100, 11:17, 74:30-31). • Το Ισλάμ εκτιμά και ενθαρρύνει τη γνώση, την εκπαίδευση και τη μάθηση (35:28, 4:162, 9:122, 22:54, 27:40, 29:44,49). • Το Ισλάμ προωθεί την επιστημονική έρευνα σχετικά με την εξέλιξη της ανθρωπότητας στη γη (29:20). • Το Ισλάμ απορρίπτει εντελώς τους κληρικούς και τους μεσάζοντες μεταξύ Θεού και ανθρώπων (2:48, 9:31-34). • Το Ισλάμ καταδικάζει απόλυτα την κερδοσκοπία με χρήση και επίκληση της θρησκείας (9:34, 2:41,79,174, 5:44, 9:9). • Το Ισλάμ συνηγορεί υπέρ της ελευθερίας και της υπευθυνότητας, ενώ περιφρονεί τις «αρχές» που στηρίζονται στο ψέμα (6:164). • Το Ισλάμ υποστηρίζει την ελευθερία της έκφρασης (2:256, 18:29, 10:99, 88:21-22). • Το Ισλάμ, για τις δημόσιες υποθέσεις απαιτεί διαβούλευση και εκπροσώπηση (42:38, 5:12). • Το Ισλάμ προωθεί και καθιερώνει ένα δημοκρατικό σύστημα, όπου η συμμετοχή όλων των πολιτών ενθαρρύνεται και διευκολύνεται (58:11). • Το Ισλάμ απαγορεύει τη δωροδοκία και απαιτεί την εφαρμογή αυστηρών κανόνων κατά της επιρροής ομάδων συμφερόντων και εταιρειών στην κυβέρνηση (2:188). • Το Ισλάμ απαιτεί την εκλογή αξιωματούχων, με βάση τα προσόντα τους και τις αρχές της δικαιοσύνης (4:58). • Το Ισλάμ εισηγείται δικαιοσύνη για όλους και όλες , ανεξάρτητα από το θρήσκευμα ή την εθνικότητα τους (5:8). • Το Ισλάμ αναγνωρίζει τα δικαιώματα των πολιτών να υποβάλλουν δημόσια αιτήματα κατά των αδικιών που διαπράττονται από άτομα ή την κυβέρνηση (4:148). • Το Ισλάμ ενθαρρύνει την κατανομή του πλούτου, την οικονομική ελευθερία και την κοινωνική ευημερία (2:215, 59:7). • Το Ισλάμ προωθεί τον απόλυτο σεβασμό προς τα άτομα (5:32). • Το Ισλάμ συνδέει την ποιότητα μιας κοινωνίας με την ποιότητα των ατόμων που την αποτελούν (13:11). • Το Ισλάμ αναγνωρίζει και προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα στην ιδιωτικότητα (49:12). • Το Ισλάμ αναγνωρίζει το δικαίωμα στο τεκμήριο αθωότητας και το δικαίωμα να αντιμετωπίζει κανείς τον κατήγορό του (49:12). • Το Ισλάμ παρέχει προστασία στους μάρτυρες (2:282). • Το Ισλάμ δεν θεωρεί αθώους τους ανθρώπους, που είναι υπεύθυνοι ως ηθικοί αυτουργοί για εγκλήματα άλλων (53:38). • Το Ισλάμ προστατεύει το δικαίωμα στην προσωπική ιδιοκτησία (2:85,188, 4:29, προβλέπεται εξαίρεση 24:29, 59:6-7). • Το Ισλάμ αποθαρρύνει την μη παραγωγική οικονομία (2:275, 5:90, 3:130). • Το Ισλάμ ενθαρρύνει την φιλάνθρωπη αλληλεγγύη και την φροντίδα των μη προνομιούχων συνανθρώπων μας (6:141, 7:156). • Το Ισλάμ διακηρύττει την ενότητα της Ανθρωπότητας προωθώντας την ισότητα των φύλων και των φυλών (49:13). • Το Ισλάμ τιμά τις γυναίκες (3:195, 4:124, 16:97). • Το Ισλάμ εκτιμά τη διάνοια (5:90). • Το Ισλάμ υποστηρίζει την ειρήνη μεταξύ των εθνών (2:62, 2:135-136, 208). • Το Ισλάμ θεωρεί ολόκληρο τον κόσμο ιδιοκτησία όλης της Ανθρωπότητας και υποστηρίζει τη μετανάστευση (4:97-98). • Το Ισλάμ προωθεί την ειρήνη, ενώ αποτρέπει μέτρα που συνιστούν επιθετικές πολεμικές ενέργειες (60:8,9, 8:60). • Το Ισλάμ επιδιώκει, μέσω των νόμων που καταρτίζουν οι πολιτείες των ανθρώπων, να εφαρμόζεται ο κανόνας της ισοδυναμίας μεταξύ πράξης και ζημιογόνου αποτελέσματος ως προς την φύση και το ύψος της επιβαλλόμενης ποινής για αδικήματα, ενώ συγχρόνως, ανάλογα με τις περιστάσεις, ενθαρρύνει το άνοιγμα των θυρών του ελέους και της συγχώρεσης (42:20, 17:33). • Το Ισλάμ υποστηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και είναι συνήγορος των καταπιεσμένων (4:75). • Το Ισλάμ ενθαρρύνει τον ανταγωνισμό χάριν της δικαιοσύνης και της ηθικής (16:90). • Το Ισλάμ αντιπροσωπεύει την ειρήνη, την ειλικρίνεια, την καλοσύνη και την αποτροπή της αδικοπραγίας (3:110). • Το Ισλάμ εμπνέει υψηλά ηθικά πρότυπα (25:63-76, 31:12-20, 23:1-11). • Το Ισλάμ καλεί τους ανθρώπους να ζουν σε αρμονία με τη Φύση και το Περιβάλλον (30:41). • Το μήνυμα του Κορανίου είναι, ότι το μόνο σύστημα ή συμπαντικός νόμος που εκδηλώνει το θέλημα του Θεού είναι το Ισλάμ (3:19,85). Σύμφωνα με το Κοράνιο, με εξαίρεση τα μυαλά εκείνων που αρνούνται την ενότητα και την μοναδικότητα του Θεού, ολόκληρο το Σύμπαν, συντίθεται από Μουσουλμάνους! Κάθε σωματίδιο, άτομο, μόριο, πλανήτης, αστερισμός, φως, γαλαξίας στο σύμπαν, εναρμονίζεται απόλυτα με το νόμο του Θεού (Σούρα Αλ Φουσιλάτ 41:11). Τα πάντα στο σύμπαν υπάρχουν εντός του συστήματος του Θεού. Η εναρμόνιση με τον Θεό, αυτό σημαίνει Ισλάμ, είναι θεμελιώδης νόμος του Σύμπαντος (Σούρα Αλ-ι Ιμράν 3:83). Δεν θα προκαλούσε έκπληξη, αν κάποιος άνθρωπος καλής θελήσεως και αναζητητής της αλήθειας, διατύπωνε την εξής σκέψη: Σέβομαι το Ισλάμ. Μελετώντας το Κοράνιο, ανακαλύπτω πολύτιμα διαμάντια στις σελίδες του. Αλλά, δεν μου αρέσει ο τρόπος που συμπεριφέρεται η τεράστια μάζα των Μουσουλμάνων! Κι εδώ, καταλήγουμε στην δυσάρεστη πραγματικότητα, ότι ηγέτες των Μουσουλμάνων, που αντιμετωπίζουν τους πιστούς σαν ένα κοπάδι άλογων προβάτων, κακοποιούν το Ισλάμ και αρνούνται το Μήνυμα των Αποστόλων και Προφητών, παραβιάζοντας κακόβουλα το ιερό Κοράνιο! Ας ξεφυλλίσουμε τις σελίδες της παγκόσμιας Ιστορίας…. Όταν κυρίως η Δυτική Ευρώπη ήταν βυθισμένη στην πιο σκοτεινό περίοδο του Μεσαίωνα, την ίδια εποχή οι Μουσουλμάνοι είχαν αγγίξει την πιο υψηλή κορυφή του Πολιτισμού! H Δυτική Ευρώπη μυήθηκε στην σοφία του Αριστοτέλη από έναν Μουσουλμάνο από την Ανδαλουσία, τον Ibn Rushd (1126 –1198), γνωστό επίσης και με τον εκλατινισμένο του όνομα ‘Αβερρόης’. Χωρίς τον Ibn Rushd η Καθολική Εκκλησία μάλλον δεν θα είχε τον «Παγκόσμιο Διδάσκαλο» ή «Αγγελικό Διδάσκαλο» άγιο Θωμά τον Ακινάτη, ούτε το κορυφαίο από τα έργα του την Summa Theologica. Στο Ισλάμ υπάρχει μια απλότητα, χωρίς τους δογματικούς λαβύρινθους του παραδοσιακού Χριστιανισμού. Όσο και αν ακούγεται παράταιρο, λόγω άγνοιας ή προκαταλήψεων, το Ισλάμ αποτελεί έκφραση τρόπου ζωής και σκέψης, που δεν αντιτίθεται στην ορθολογική σκέψη και στο κριτικό πνεύμα του ανθρώπου. Στο Ισλάμ υπάρχει μια πρωτόγνωρη περιεκτικότητα: η αγάπη για τον Θεό συνυπάρχει με τον σεβασμό για τον Προφήτη Μωάμεθ, τον Προφήτη Ιησού, για τον Προφήτη Ζαρατούστρα και για ένα σωρό Απεσταλμένους και Αγγελιαφόρους, που η Φιλανθρωπία του Θεού έχει στείλει σε λαούς και εθνότητες στη διάρκεια των αιώνων. Η αποδοχή και ο σεβασμός του Κορανίου, ως της τελευταίας αποκάλυψης του Θεού προς το ανθρώπινο Γένος, και η μελέτη του ιερού κειμένου με κριτική προσέγγιση και όχι με ειδωλολατρική δέσμευση στις λέξεις του ιερού Βιβλίου, είναι μια διέξοδος ελευθερίας πνεύματος... Τον 7ο αιώνα που αποκαλύφθηκε το Κοράνιο, σε μια περίοδο είκοσι τριών χρόνων (609-632 κ.χ.), προσέφερε προς τους Ανθρώπους και στον Πολιτισμό της Οικουμένης ορισμένες πρωτόγνωρες αρχές: • Διακηρύττει την ισότητα των ανθρώπων και αμφισβητεί ριζικά τον θεσμό της δουλείας (Σούρες Αρ Ρουμ 30: 30, Αν Νισά 4: 1, Αλ Χουτζουράτ 49: 13, Αλ Άλακ 96: 2). • Συμβουλεύει τους ανθρώπους: Να μην δέχονται διδασκαλίες για την πίστη, αν προηγουμένως δεν τις αξιολογήσουν κριτικά, με τη λογική και τις αισθήσεις (Σούρα Αλ Ίσρα 17:36). • Συμβουλεύει τους ανθρώπους: Ρωτήστε τους ειδικούς εάν δεν γνωρίζετε (Σούρα Αν Ναχλ 6:43). • Ενθαρρύνει τους ανθρώπους: Χρησιμοποιήστε την ευφυΐα, τη λογική και τα ιστορικά προηγούμενα για να κατανοήσετε και να εφαρμόσετε τις οδηγίες του Θεού (Σούρες Αλ Άραφ 7:179, Αλ Άνφαλ 8:22, Γιουνούς 10:100, Γιουσούφ 12:111, Αλ-ι Ιμράν 3:137). • Ρηξικέλευθα προτείνει: Μην ακολουθείτε δογματικά το καθιερωμένο (status-quo) και την παράδοση. Να είστε ανοιχτοί σε νέες ιδέες (Σούρες Αλ Χατζ 22:1, Ας Σουάρα 26:5, Σαντ 38:7). • Συνεχίζει με πρωτόγνωρες προτάσεις: Να είστε ανοιχτόμυαλοι και να προάγετε την ελευθερία της έκφρασης, ακούστε όλες τις απόψεις και ακολουθήστε την καλύτερη (Σούρα Αζ Ζουμάρ 39:18). • Μην ακολουθείτε εικασίες (Σούρες Γιουνούς 10:36,66, Αν Νατζμ 53:28). • Μια πρόταση, που εν πολλοίς οφείλεται σ’ αυτήν η ανάπτυξη σημαντικών επιστημών στον Ισλαμικό Κόσμο: Μελετήστε τη δημιουργία του Θεού στους ουρανούς και τη γη, εξερευνήστε την αρχή της δημιουργίας (Σούρες Αλ Μπάκαρα 2:164, Αλ-ι Ιμράν 3:190, Αλ Άνκαμπουτ 29:20). • Αποκτήστε τη γνώση, αφού είναι το πιο πολύτιμο πράγμα στην εκτίμηση του Θεού (Σούρες Αλ-ι Ιμράν 3:18, Αρ Ράαντ 13:13, Αλ Άνκαμπουτ 29:43,49). • Μια εξαιρετικά σημαντική ενθάρρυνση: Να είστε ελεύθεροι, να μην ακολουθείτε τα πλήθη και να μην φοβάστε τις μάζες (Σούρες Αλ Μπάκαρα 2:112, Αλ Μάιντα 5:54,69, Γιουνούς 10:62, Αζ Ζουμάρ 39:36, Αλ Αχκάφ 46:13). • Μια ενθάρρυνση άκρως επαναστατική: Μην ακολουθείτε τυφλά τη θρησκεία των γονιών σας ή του έθνους σας (Σούρες Αλ Άνααμ 6:116, Γιουσούφ 12:103). • Μην αποκομίζετε κέρδος όταν μοιράζεστε το Μήνυμα του Θεού με άλλους (Σούρες Αλ Άνααμ 6:90, Για Σιν 36:21, Ας Σουάρα 26:109- 180). • Διαβάστε για να μάθετε και διαβάστε κριτικά (Σούρες Αλ Άλακ 96:1-5, Αρ Ραχμάν 55:1-4). • Μην χάσετε το κύριο σημείο, αναλίσκοντας το ενδιαφέρον σας σε μικρές και ασήμαντες λεπτομέρειες (Σούρες Αλ Μπάκαρα 2:67- 71, Αλ Μάιντα 5:101-102, Αλ Χατζ 22:67). • Να μην δειλιάζετε μπροστά στην απόκτηση γνώσης, απεναντίας, ας γίνουν ευχή και ικεσία σας, προς την Πηγή της Σοφίας, τούτα τα λόγια: “Κύριέ μου, αύξησέ μου τη γνώση” (Σούρα Τα Χα 20:114). • Δεν υπάρχει καταναγκασμός στην Οδό της Ζωής (Σούρα Αλ Μπάκαρα 2: 256) [πολλοί αποδίδουν με την λέξη ‘θρησκεία’ τον όρο ‘Οδός της Ζωής’]. • Το Κοράνιο πρόβαλλε προς όλη την Οικουμένη, τον σημαντικό λόγο του Εβραίου Σοφού Χιλλέλ του Πρεσβύτερου (περίπου 110 π.Χ. - 10 μ.Χ.): Όποιος σκοτώσει έναν άνθρωπο, είναι σα να σκοτώνει όλο τον κόσμο. Και αν κάποιος σώσει μια ανθρώπινη ζωή, είναι σα να σώζει όλο τον κόσμο (Σούρα Αλ Μάιντα 5:32). Η κακοποίηση του Ισλάμ και η μετάλλαξή του σε θεσμική θρησκεία, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, άρχισε από το 664 κ. χ. και μετά, οφείλεται στην υποβάθμιση στην πράξη του ιερού Κορανίου και στην αποδοχή της προφορικής παράδοσης (Σούνα, στα αραβικά), ως ισόκυρης με το ιερό Κείμενο. Η κύρια πηγή της ισλαμικής Σούνα βρίσκεται στα χαντίθ. Πρόκειται για μια μορφή ισλαμικής προφορικής παράδοσης, που υποτίθεται ότι περιέχει λόγους ή συμπεριφορές αλλά ακόμα και σιωπηλές εγκρίσεις (!!!), εκ μέρους του ίδιου του προφήτη Μωάμεθ. Κάθε χαντίθ συνδέεται με μια αλυσίδα αφηγητών, πρόκειται για ομάδα ανθρώπων, που φέρονται ότι άκουσαν και στη συνέχεια επανέλαβαν το χαντίθ, και από την οποία μπορεί να εντοπιστεί η πηγή του χαντίθ. Οι συλλογές χαντίθ έχουν καταρτισθεί από Μουσουλμάνους μελετητές, γνωστούς ως Μουχαντίθ, αιώνες μετά το θάνατο του Μωάμεθ. Οι συλλογές των «αυθεντικών» ή «γνήσιων» χαντίθ, διαφέρουν μεταξύ των ρευμάτων που υπάρχουν στον κόσμο του Ισλάμ. Άλλες οι συλλογές που δέχονται οι Σουννίτες, άλλες οι Σιΐτες, άλλες οι συλλογές των Ιμπαντί, και διαφορετικές των Ισμαηλιτών Σιϊτών Μουσουλμάνων! Υπάρχει ένα ρεύμα Μουσουλμάνων στον τεράστιο Κήπο του Ισλάμ, που δεν δέχονται δίπλα στο Κοράνιο, ως ισόκυρη πηγή πίστης και ήθους να τοποθετηθεί η Παράδοση (Σούννα), που συντίθεται κατά κύριο λόγο από τις συλλογές των χαντίθ. Για αυτού τους Μουσουλμάνους το Κοράνιο είναι σαφές, πλήρες και μπορεί να γίνει ικανοποιητικά κατανοητό χωρίς την προσφυγή στα χαντίθ και γενικότερα στη Σούννα. Για την κατανόηση και ερμηνεία του ιερού Κειμένου χρησιμοποιείται η αρχή ‘tafsir al-Qur'an bi al-Qur'an’ (εξήγηση του Κορανίου μέσω του Κορανίου). Σοβαροί Σουννίτες διανοούμενοι, συμφωνούν με την άποψη του Αμερικανού Shaykh Hamza Yusuf Hanson, συνιδρυτή του Κολεγίου Ισλαμικών Σπουδών στην Καλιφόρνια Zaytuna College, που είχε την εντιμότητα και την τόλμη, να υποστηρίξει, ότι μόνον περίπου πεντακόσια (500) από τις αμέτρητες εκατοντάδες χαντίθ των διαφόρων συλλογών είναι αυθεντικά! Ιδού ορισμένες αλήθειες, που φωτίζουν την κοσμολογία και την ανθρωπολογία του Κορανίου: «...όπου και αν στραφείτε υπάρχει η παρουσία του Θεού» (Σούρα Αλ Μπάκαρα 2:115). «Έχουμε δημιουργήσει τον άνθρωπο..., και είμαστε πιο κοντά σ’ αυτόν, από την σφαγίτιδα φλέβα του» (Σούρα αλ Καφ 18:16). Ο Θεός, ως Πηγή της Ζωής ενυπάρχει στα πάντα που κοσμούν το Σύμπαν και όχι μονάχα στους ανθρώπους. Η προσευχή της Ανατολικής Εκκλησίας αποδίδει αυτήν την αλήθεια με έξι λέξεις της ελληνικής γλώσσας: «ὁ πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν»! Ο Στωικός φιλόσοφος Κλεάνθης (330-232 π.Χ.) είχε διακηρύξει την εξής αλήθεια: «ἐν αὐτῷ ζῶμεν καὶ κινούμεθα καὶ ἐσμέν», φράση που είχε δανειστεί ο Παύλος στην ομιλία του προς τους Αθηναίους (Πράξεις 17:28). Αυτή η αλήθεια αποτελεί τον πυρήνα του tawhid, θεμελιώδους έννοιας του συστήματος ζωής του Ισλάμ, που αναφέρεται στην ενότητα και στην μοναδικότητα του Θεού! Στο Κοράνιο υπάρχει η κεφαλαιώδης διακήρυξη: Δεν υπάρχει καταναγκασμός στον τρόπο ζωής ή στην πίστη [όπως προτιμούν πολλοί να αποδίδουν αυτό το κορανικό εδάφιο] (Σούρα Αλ Μπάκαρα 2:256). Παρόλα αυτά, η ανεκτικότητα και η αποδοχή του Άλλου, είναι σχεδόν ανύπαρκτη μεταξύ των Μουσουλμάνων. Αυτή η θλιβερή κατάσταση αποτέλεσε το υπόβαθρο εμφάνισης των τρομοκρατών του ‘Ισλαμικού Κράτους’ (ISIS ή DAESH) ή των Ταλιμπάν, αλλά και των ολοκληρωτικών θεοκρατικών καθεστώτων του Ιράν και του Αφγανιστάν. Το τακφίρ, που εφαρμόζουν φανατικές σέκτες εντός του μουσουλμανικού κόσμου, συμπεριλαμβανομένων και των τρομοκρατικών οργανώσεων που ιδιοποιούνται το Ισλάμ, είναι εντελώς αντίθετο με το Κοράνιο. Η αραβική λέξη τακφίρ, δηλώνει τον αφορισμό από το Ισλάμ και την Κοινότητα των πιστών ενός μουσουλμάνου από έναν άλλο. κατηγορείται Υπάρχουν ορισμένα περιστατικά από την μουσουλμανική ιστορία, που δείχνουν τον σεβασμό του Άλλου, την ανυπαρξία της μομφής του αποστάτη στην πρακτική του Προφήτη Μωάμεθ και την τήρηση της αρχής του Κορανίου, που αναφέρθηκε πρωτύτερα. Ο Ubayd Allah ibn Jahsh ibn Ri'ab (περίπου 588–627 κ.χ.) ήταν χανεφίτης, άνθρωπος που αρνούνταν την πολυθεΐα και την ειδωλολατρία που επικρατούσε στη Μέκκα. Όταν ο Μωάμεθ άρχισε να κηρύττει τον μονοθεϊσμό του Ισλάμ, ο Ubayd Allah έγινε ένας από τους πρώτους Μουσουλμάνους. Μάλιστα, ήταν πρώτος ξάδερφος του Μωάμεθ και αδελφός της Zaynab bint Jahsh, μιας από τις συζύγους του Προφήτη. Σύμφωνα με τον Ibn Ishaq, πρώιμου ιστορικού της ζωής του Προφήτη, το έτος 615, ο Ubayd Allah, με την σύζυγό του και την κόρη τους, μαζί με μια ομάδα Μουσουλμάνων, μετανάστευσαν ως πρόσφυγες στην χριστιανική Αιθιοπία για να γλυτώσουν από τον διωγμό που είχε αρχίσει στη Μέκκα εναντίον τους. Ενώ βρισκόταν στην Αιθιοπία, ασπάστηκε τον Χριστιανισμό και πέθανε ως Χριστιανός. Δεν υπάρχει μαρτυρία, ότι ο προφήτης Μωάμεθ μετά την αποκήρυξη του Ισλάμ εκ μέρους του Ubayd Allah ibn Jahsh και την προσχώρησή του στον Χριστιανισμό, έλαβε οποιοδήποτε μέτρο, εναντίον του άλλοτε συντρόφου στην πίστη και συγγενή του και πολύ περισσότερο, δεν τον καταδίκασε σε θάνατο για την μεταστροφή του. (Muhammad ibn Ishaq, Sirat Rasul Allah. Translated by Guillaume, A. The Life of Muhammad, σσ. 98-99. Oxford University Press 1968). Ένα εδάφιο στο Κοράνιο, (Σούρα Αλ Χατζ 22: 40), αναφέρει, πως οι Μουσουλμάνοι δέχονται να θέσουν σε κίνδυνο και τη ζωή τους για να διαφυλάξουν, όχι μόνο τα τζαμιά τους, αλλά και τα μοναστήρια, τις εκκλησίες και τις συναγωγές, «γιατί μέσα σ’ αυτά δοξάζεται το όνομα του Θεού»! Αξίζει να αναφερθεί ο περίφημος ‘Αστιναμέ’ του Μωάμεθ, που ο ίδιος ο Προφήτης είχε παραδώσει προς τους Μοναχούς της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά. Πρόκειται για μια διακήρυξη εκ μέρους του Προφήτη, με την οποία αναγνωρίζονται τα προνόμια των Χριστιανών, «εκείνων που ζουν κοντά αλλά και μακριά». Ως μάρτυρας αυτής της μακραίωνης σχέσης σεβασμού των Μουσουλμάνων προς τους Χριστιανούς Μοναχούς του Σινά, υπάρχει εντός του μοναστηριού και ακριβώς δίπλα στο καθολικό της Μονής, ένα τέμενος με μιναρέ, χάριν των Βεδουίνων της περιοχής. Θα ήταν ανεπίτρεπτη παράλειψη αν δεν αναφερόταν ένα ακόμα περιστατικό, από την ζωή του προφήτη Μωάμεθ, που δεν και τόσο γνωστό. Όταν ο προφήτης Μωάμεθ είχε εγκατασταθεί στην πόλη Γιαθρίμπ, την κατοπινή Μεντίνα και οργάνωσε την Κοινότητα (Ούμμα) των πιστών, μια αντιπροσωπεία Χριστιανών από την πόλη Νατζράν, στην σημερινή Σαουδική Αραβία και πολύ κοντά στα σύνορα με την Υεμένη, επισκέφθηκε τον Προφήτη, με σκοπό να συζητήσουν θεολογικά θέματα και κυρίως την θεότητα του Χριστού. Στη Μεντίνα δεν υπήρχαν Χριστιανοί και εκκλησίες. Οι άνθρωποι από τη Νατζράν θέλησαν να συναχθούν για λατρευτικούς λόγους και κυρίως για να τελέσουν την Θεία Ευχαριστία. Τότε, ο ίδιος ο Προφήτης τους παραχώρησε το μικρό τέμενος των Μουσουλμάνων, παρά τις αντιρρήσεις ορισμένων από τους συντρόφους του, για να τελέσουν την ευχαριστιακή σύναξή τους και άλλες ακολουθίες! (The Life of Muhammad: A Translation of Ibn Ishâq’s Sîra Rasûl Allâh, A. Guillaume translated, Oxford University Press 1968). Όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω είναι μια υπεράσπιση του ιερού Κορανίου και του Ισλάμ, όχι ως θεσμικής θρησκείας, αλλά ως συστήματος οδοιπορίας, ως τρόπου ζωής σε πλήρη αρμονία με την θέληση του Ελεήμονα και Φιλανθρώπου Θεού. Και τούτο, γιατί, τόσο το Κοράνιο, όσο και το Ισλάμ κακοποιούνται από ανθρώπους που φέρουν τον τίτλο του Μουσουλμάνου και κουβαλούν τίτλους, με τους επιβάλλονται σαν ηγέτες των ανθρώπων. Θα κλείσουμε την συνηγορία υπέρ του Ισλάμ με το εξής περιστατικό, από την ζωή του Προφήτη Μωάμεθ. Όταν ο Μωάμεθ επέστρεψε ως προφήτης και ηγέτης των πιστών στη Μέκκα, μια από τις πρώτες πράξεις του ήταν να αποκαθάρει το κτίσμα της Καάμπα από τα είδωλα που ήταν παρατεταγμένα στους εσωτερικούς τοίχους του. Μάλιστα φρόντισε προσωπικά γι’ αυτό. Πέραν των διαφόρων ειδώλων υπήρχε μια αγιογραφία της Παρθένου Μαρίας με το Βρέφος Ιησού. Λέγεται λοιπόν, πως ο Προφήτης στάθηκε μπροστά στην εικόνα και άπλωσε τα χέρια του, κατά τέτοιο τρόπο που κάλυπτε την εικόνα της Παναγίας και είπε στους ανθρώπους: «Καθαρίστε τα πάντα εκτός απ’ αυτό που καλύπτεται από τα χέρια μου»! (Martin Lings, Muhammad: His Life Based on the Earliest Sources Inner Traditions International, Ltd., One Park Street, Rochester, Vermont, 1983). Η αφορμή για τούτο το κείμενο αποτέλεσε η πρόσφατη νίκη στις δημαρχικές εκλογές της Νέας Υόρκης ενός Μουσουλμάνου, του Ζόραν Μαντάνι. Το γεγονός προκάλεσε ολολυγμούς και οιμωγές ποικίλων προελεύσεων, όχι μόνο στις ΗΠΑ, ότι η ανάδειξη ενός Μουσουλμάνου ως Δημάρχου μιας κατ’ εξοχήν Μητρόπολης του Δυτικού Κόσμου, σηματοδοτεί την κατάλυση των αξιών του Δυτικού Κόσμου από την επεκτατική επέλαση του Ισλάμ και άλλα όμοια. Γιώργος Α. Δούδος 11/11/2025

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

Πληροφορήθηκα τη δημοσίευση της πρώτης Αποστολικής Παραίνεσης του Πάπα Ρώμης Λέοντα. Ο τίτλος της πρώτης Αποστολικής Παραίνεσης του Πάπα έχει τίτλο Dilexi te («Σε αγάπησα»). Το μήνυμα του Πάπα Λέοντα αποτελεί συνέχεια ενός έργου, που έχει ξεκινήσει ο μακαριστός Πάπας Φραγκίσκος με κεντρικό θέμα την υπηρεσία προς τους φτωχούς, στο πρόσωπο των οποίων αναγνωρίζουμε, όπως σημειώνει ο Πάπας Λέων, «τον πόνο των αθώων». Ο Πάπας καταγγέλλει την «οικονομία που σκοτώνει», την έλλειψη δικαιοσύνης, τη βία κατά των γυναικών, τον υποσιτισμό και την εκπαιδευτική κρίση. Καλεί τους πιστούς να υψώσουν «μια φωνή που να καταγγέλλει», γιατί, όπως τονίζει, «οι δομές της αδικίας πρέπει να καταστραφούν με τη δύναμη του καλού». Υπενθυμίζει, τέλος, ότι δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε την πίστη από την αγάπη προς τους φτωχούς, ( Πληροφόρηση από Vatican news). Ομολογώ πως δεν συγκαταλέγομαι στους πιστούς, γιατί άοκνα έχω ερωτήματα, που γεννά η αμφιβολία, αν και ομολογώ επίσης, πως ουδέποτε η αγάπη μου για τον Ιησού Χριστό μειώθηκε. Με αφορμή το μήνυμα της Αποστολικής Παραίνεσης του Πάπα Λέοντα διατύπωσα τις εξής σκέψεις: Η Εκκλησία του Χριστού, ως Σώμα του Ιδρυτή και της Κεφαλής της, υπάρχει για να μαρτυρεί το Ευαγγέλιο στον κόσμο του σήμερα, στις συνθήκες του σήμερα και στις απαιτήσεις του σήμερα. Διαβάζοντας εκ νέου το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, στάθηκα με περισυλλογή στο 25ο κεφάλαιο και συγκεκριμένα στα εδάφια 31-40, που περιγράφεται η Παραβολή της Τελικής Κρίσης: « “Ελάτε, οι ευλογημένοι του Πατέρα μου, κληρονομήστε τη βασιλεία που έχει ετοιμαστεί για σας από την αρχή του κόσμου. Γιατί, πείνασα και μου δώσατε να φάω, δίψασα και μου δώσατε να πιω, ήμουν ξένος και με περιμαζέψατε, γυμνός και με ντύσατε, άρρωστος και μ’ επισκεφθήκατε, φυλακισμένος και ήρθατε να με δείτε”. Τότε θα ρωτήσουν οι δίκαιοι άνθρωποι: “Κύριε, πότε σε είδαμε να πεινάς και σε θρέψαμε ή να διψάς και σου δώσαμε να πιεις; Πότε σε είδαμε ξένο και σε περιμαζέψαμε ή γυμνό και σε ντύσαμε; Πότε σε είδαμε άρρωστο ή φυλακισμένο κι ήρθαμε να σε επισκεφθούμε;” Και θα τους αποκριθεί ο βασιλιάς: “Σας βεβαιώνω, πως αφού τα κάνατε αυτά για έναν από τους άσημους αδερφούς μου, τα κάνατε για μένα”». Το μήνυμα της Αποστολικής Παραίνεσης του Πάπα Λέοντα, επαναφέρει στο προσκήνιο της επικαιρότητας, τον λόγο του Ιησού στην Παραβολή της Τελικής Κρίσης και ιδίως το απόσπασμα που παρέθεσα πιο πάνω. Ο προβληματισμός μου με αφορμή την στροφή της Εκκλησίας προς τους άσημους και τους φτωχούς, που κηρύσσει ο Πάπας Ρώμης, επεκτάθηκε λίγο παραπέρα, με όσα δημοσίευσε σε ανάρτησή του στις 18/10/2025 ο Καθολικός Αρχιεπίσκοπος πρώην Κερκύρας π. Ιωάννης Σπιτέρης, με την ευκαιρία των Πνευματικών Ασκήσεων στην Καθολική Εκκλησία στην Ελλάδα. «Το να εμβαθύνουμε ακόμη μία φορά στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας αποτελεί πρόσκληση, να ανακαλύψουμε εκ νέου τον Χριστό ως μυστήριο σωτηρίας και να αντιληφθούμε την κεντρικότητα της Θείας Λατρείας ως του προνομιακού τόπου της ζώσας και δραστικής παρουσίας του Χριστού μέσα στην Εκκλησία και στον κόσμο». Έχω μια αίσθηση για την Εκκλησία του Χριστού, με όραμα οικουμενικό, ώστε να έρθει επιτέλους η στιγμή απόλυτης υπακοής των Χριστιανών, σε όσα ο Ιησούς, στην εναγώνια προσευχή Του ευχόταν: «ἵνα πάντες ἓν ὦσι, καθὼς σύ, πάτερ, ἐν ἐμοὶ κἀγὼ ἐν σοί, ἵνα καὶ αὐτοὶ ἐν ἡμῖν ἓν ὦσιν», («ώστε να είναι όλοι ένα, όπως εσύ Πατέρα είσαι ενωμένος μ’ εμένα κι εγώ μ’ εσένα. Να είναι κι αυτοί ενωμένοι μ’ εμάς…», Ευαγγέλιο του Ιωάννη 17:21). Μέσα από την λειτουργική ζωή της Εκκλησίας φανερώνεται ο Νέος Κόσμος του Θεού, ως έργο των ανθρώπων με την χάρη του Παρακλήτου. Αξίζει να μη λησμονούμε την ετυμολογία της ελληνικής λέξης λειτουργία: Σύνθεση από τις λέξεις λαός και έργον! Όπως σημείωσα στην αρχή, «η Εκκλησία του Χριστού δεν υπάρχει για να συντηρεί φόρμες πολιτισμού του παρελθόντος. Δεν υπάρχει για να λειτουργεί σαν διαδραστικό μουσείο». Και λέω με στεναχώρια, πως οι Εκκλησίες της Ανατολής και ιδίως οι Ελληνορθόδοξες Εκκλησίες και οι Ελληνοκαθολικές Εκκλησίες, λες και επιμένουν να μην ανοίγουν θύρες και παράθυρα των ιερών ναών, ώστε το Άγιο Πνεύμα, να πνεύσει εντός τους και να παύσουν να είναι διαδραστικά μουσεία, που με τον τρόπο τους επιχειρούν να συντηρούν φόρμες πολιτισμού άλλων εποχών, που γίνονται εμπόδιο στο Ευαγγέλιο του Χριστού, ως μηνύματος ανατροπής και μετάνοιας για τον κόσμο του σήμερα… Η λειτουργική ζωή δεν αφορά μονάχα τον τρόπο που τελούνται τα μυστήρια και ιδίως η Θεία Ευχαριστία, ως προς την γλώσσα και ως προς την συμμετοχή των λαϊκών, ανδρών και γυναικών στην λειτουργία. Αφορούν και τα άμφια των Επισκόπων και των άλλων κληρικών, αναμφίβολα. Η Καθολική Εκκλησία μετά την Δεύτερη Βατικανή Σύνοδο, προσφέρει μαρτυρίες σημαντικές ως προς την έκθεσή της στο Άγιο Πνεύμα. Οι Πάπες αυτής της περιόδου, με την διακονία τους κατατείνουν να ενισχύσουν αυτήν την αίσθηση. Το ίδιο συμβαίνει στις περισσότερες Εκκλησίες της Μεταρρύθμισης. Υπάρχουν φανερά δείγματα συμφιλίωσης και καταλλαγής κυρίως έναντι της Εκκλησίας της Ρώμης και τούτο αποτελεί τεράστια ευλογία και μαρτυρία υπακοής στο θέλημα του Χριστού. Φοβούμαι να ψελλίσω, πως έχω την αίσθηση ότι στην Ελληνορθόδοξη Εκκλησία, «διχασμένη» σε πρεβυγενή πατριαρχεία και ‘εθνικές’ εκκλησίες, όπως και στις Ελληνοκαθολικές Εκκλησίες, δεν συμβαίνει το ίδιο. Οι Εκκλησίες της Ανατολής που ακολουθούν την παράδοση της Κωνσταντινουπόλεως, έχουν υποχωρήσει σε μιαν ιδιότυπη και ανομολόγητη εκκοσμίκευση. Ο επίσκοπος μεταλλάχτηκε σε «αυθέντη και δεσπότη» και επιμένουν, πέραν των καταχρήσεων των επισκόπων σε βάρος του πρεσβυτερίου και των λαϊκών, να το τονίζουν τούτο με τα αρχιερατικά άμφια, με τον μανδύα και ιδίως την μίτρα, που είναι ξένα προς τους τύπους της Εκκλησίας ως τον 15ο αιώνα, με την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Οθωμανούς. Οι επίσκοποι ενδύθηκαν άμφια αυτοκρατορικά και καθιέρωσαν την χρήση αυτοκρατορικής μίτρας, κάνοντας χρήση ποικίλων «ψευδολογιών» στην Λειτουργική, για να δικαιολογήσουν την υποχώρηση του κατά Χριστόν ήθους, μπροστά στην συμμόρφωση με όσα ο Κόσμος επιζητά και επιδιώκει… Γεώργιος Αναγνώστης 19 Οκτωβρίου 2025

Ο Θεός ως Ζώσα Παρουσία

Ο Thich Nhat Hanh και το Kami-sama της Πίστης Konko Δύο ασιατικές παραδόσεις που συναντώνται πέρα από τα δόγματα, στη σιωπή του ζωντανού Θεού. ________________________________________ Σε έναν κόσμο κουρασμένο από τις βεβαιότητες των θεολόγων και τη ρηχότητα των άθεων, δύο παράλληλες φωνές —ο Βιετναμέζος Δάσκαλος του Ζεν Thich Nhat Hanh και η ιαπωνική Πίστη Konko— προτείνουν κάτι διαφορετικό: ο Θεός δεν είναι ένα πρόσωπο προς λατρεία, αλλά μια παρουσία προς βίωση. ________________________________________ Ο Θεός του Thich Nhat Hanh — πέρα από τη σκέψη Για τον Thich Nhat Hanh, ο Θεός δεν “υπάρχει” με τον τρόπο που υπάρχει ένα αντικείμενο ή ένα πρόσωπο. Είναι η ζωτική ενέργεια της ίδιας της ύπαρξης, η καλοσύνη που αναπνέει μέσα σε κάθε στιγμή επίγνωσης. «Ο Θεός δεν είναι μια ιδέα που πρέπει να κατανοήσεις· είναι το θαύμα του να είσαι ζωντανός αυτή τη στιγμή.» Η εμπειρία του Θεού ταυτίζεται με αυτό που ο ίδιος ονόμαζε interbeing — την αλληλοπεριχώρηση όλων των όντων. Δεν υπάρχει “εγώ” και “άλλος”, “Θεός” και “κόσμος”: υπάρχει μόνο η κοινή ροή της ζωής που μας εμπεριέχει. Ο Θεός του Hanh δεν κατοικεί στους ουρανούς, αλλά στο βλέμμα που βλέπει χωρίς να κρίνει· στο άγγιγμα που δεν κατέχει, στην ανάσα που γνωρίζει τον εαυτό της. ________________________________________ Ο Kami-sama της Πίστης Konko — ο Θεός του Ουρανού και της Γης Στην Ιαπωνία του 19ου αιώνα, ο Konko Daijin δίδασκε ότι ο Kami-sama —ο Θεός του Ουρανού και της Γης (Tenchi Kane no Kami)— είναι η ζώσα δύναμη που διαπερνά το σύμπαν. Δεν πρόκειται για θεότητα-κυβερνήτη, αλλά για σχέση αμοιβαίας φροντίδας μεταξύ ανθρώπου και κόσμου. Η προσευχή στην Konko πίστη δεν είναι ικεσία, αλλά διάλογος ευγνωμοσύνης. Ο πιστός δεν ζητά “θαύματα” — αναγνωρίζει ότι το ίδιο το γεγονός της ζωής είναι το θαύμα. «Kami-sama δεν είναι μακριά. Ζούμε μέσα Του, όπως τα ψάρια στο νερό.» ________________________________________ Μη-δυαδική θεολογία Και οι δύο παραδόσεις συναντιούνται στην κατάργηση του δυϊσμού. Ο Θεός δεν βρίσκεται “εκεί έξω”· δεν είναι άλλο πράγμα από τη ζωή την ίδια. Η ύπαρξη είναι σχέση, όχι απόσταση. Η πίστη, λοιπόν, δεν είναι αποδοχή δόγματος, αλλά τρόπος ύπαρξης. Η εμπιστοσύνη στο Θείο σημαίνει να εμπιστεύεσαι την ίδια τη ζωή — να μη χρειάζεσαι μεσολαβητές, γιατί ο Θεός είναι ήδη εδώ, μέσα σε κάθε αναπνοή, σε κάθε κύτταρο, σε κάθε στιγμή επίγνωσης. ________________________________________ Ο Θεός της παρουσίας Αν κάτι ενώνει βαθύτερα τον Thich Nhat Hanh και την Πίστη Konko, είναι η απλότητα. Ο Θεός δεν είναι απάντηση σε φιλοσοφικό ερώτημα, αλλά πράξη παρουσίας. Η προσευχή γίνεται αναπνοή, και η αναπνοή προσευχή. Η ευγνωμοσύνη δεν είναι τελετουργία, αλλά τρόπος να βλέπεις τον κόσμο. Το θείο παύει να είναι αντικείμενο θεωρίας και γίνεται παρουσία που βιώνεται — εκεί, στο πιο απλό και καθημερινό: στο χαμόγελο, στη γαλήνη, στο νερό που τρέχει από τη βρύση. ________________________________________ Επίλογος Ο Thich Nhat Hanh και ο Konko Daijin, χωρίς να γνωριστούν ποτέ, μίλησαν την ίδια γλώσσα: τη γλώσσα της ζωντανής σιωπής. Έδειξαν ότι ο Θεός δεν χρειάζεται υπεράσπιση ή απόδειξη — χρειάζεται προσοχή. Και ίσως αυτό να είναι η πιο ριζοσπαστική θεολογία του καιρού μας: ότι το Θείο δεν είναι εκεί πάνω· είναι εδώ, μέσα στο κάθε τι. ________________________________________ Izumi Joji 10/15/2025 Via Tumbir “Breathing with Kami-sama” izumijoji49 Για την αντιγραφή Γιώργος Δούδος

ΜΝΗΜΗ ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΓΟΝΤΙΚΑΚΗ

Είχα την χαρά να γνωρίσω τον πατέρα Βασίλειο, που εκοιμήθηκε σήμερα, στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Τότε ήταν ηγούμενος στην Μονή Σταυρονικήτα και όποτε, ως φοιτητής, πήγαινα στο Άγιον Όρος, το Μοναστήρι του Σταυρονικήτα ήταν το καταφύγιό μου. Κρατώ σαν φυλαχτό στο νου μου, μια μικρή φράση του χαριτωμένου Γέροντα Βασιλείου, από το «βιβλιαράκι» του ‘Εισοδικόν’: «Ευρυχωρία της πίστεως». Για να τιμήσω τη μνήμη του μακαριστού Γέροντα, παραθέτω παρακάτω, απόσπασμα συνέντευξής του, που είχε παραχωρήσει στην εφημερίδα «Εθνικός Κήρυξ» της Νέας Υόρκης το 2015. “«Ε.Κ.»: Και τι θα γίνει με αυτούς που δεν είναι μέσα στην Εκκλησία, πάει τελειώνουν, χάνονται; π. Βασίλειος: Κατ' αρχήν ποίοι είναι και ποίοι δεν είναι μέσα στην Εκκλησία είναι θέμα άλλου να το κρίνει. Κι αυτό που λέγει ο Κύριος, «μηδέ ἐν τῷ Ἰσραήλ τοσαύτην πίστιν εὗρον», βρίσκει μια στιγμή την πίστη τη μεγάλη σ' έναν ο οποίος είναι έξω από τα πλαίσια της Εκκλησίας, αλλά έχει άλλες διαστάσεις η αγάπη της Εκκλησίας. «Ε.Κ.»: Να εννοήσω και τους αβάπτιστους, εκείνους οι οποίοι δεν δέχονται τον Χριστό ως Θεό και Σωτήρα. Τι θα γίνουν αυτοί οι άνθρωποι; π. Βασίλειος: Πολλές φορές αυτοί που παρουσιάζονται ως βαπτισμένοι και δεχόμενοι τον Χριστό, είναι πολύ πιο μακριά από τους άλλους οι οποίοι φαίνονται αδιάφοροι. Τη στιγμή που είναι άνθρωποι κι έχουν την πνοή του Θεού μέσα τους, βρίσκονται εν πορεία και ζητούν το ένα ή και όλοι βρίσκονται μέσα καλύπτονται κάτω από την ευρύχωρη αγάπη του Θεού»”. 17 Σεπτεμβρίου 2025

Χρήστος Γιανναράς, εις μνημόσυνον αιώνιον…

Γιώργος Α. Δούδος «Το Πατριαρχείο, για άλλη μία φορά, σηκώνει τον σταυρό προπηλακισμών και απειλών της επηρμένης οφρύος των αριθμητικά ισχυρών, βεβαιώνοντας την αρχοντιά του λειτουργήματός του». Απόσπασμα από την αντιφώνηση του Ομότιμου Καθηγητή Χρήστου Γιανναρά, κατά την αναγόρευσή του σε Άρχοντα Μεγάλο Ρήτορα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, μετά τον εσπερινό της νέας Ινδίκτου το έτος 2019, από τον Οικουμενικό Πατριάρχη στην Μονή της Ζωοδόχου Πηγής Μπαλουκλή στην Πόλη. Ένας χρόνος απουσίας εν σώματι του Χρήστου Γιανναρά (εκοιμήθη στις 24 Αυγούστου 2024). Στα φοιτητικά χρόνια μου έζησα την έκνομη κατάσταση της δικτατορίας των στρατιωτικών. Κάποια στιγμή, οι σκέψεις που κουβαλούσα από το οικογενειακό περιβάλλον, άρχισαν να αμφισβητούνται. Τα δεδομένα, ως προς την πολιτική κατάσταση, έβλεπα πως γκρεμίζονταν από τεράστιες, σχεδόν χαώδεις ρωγμές. Δεν στρατεύθηκα σε καμιά αντιστασιακή οργάνωση. Ούτε καν γνώριζα, ότι υπήρχαν φοιτητές που αντιστέκονταν στο καθεστώς. Ο πατέρας μου ήταν ένας νομοταγής πολίτης, που ένιωθε έντονη δυσανεξία στους κομμουνιστές, μολονότι δεν είμασταν οικονομικά προνομιούχοι. Ήταν θέμα ιδεολογίας και πληγών, από τα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου. Η μητέρα μου ήταν κοινωνικά δραστήρια και δοτική. Θυμάμαι μια καλή της φίλη, την κυρία Σοφία Π., που ήταν γνωστό ότι ήταν αριστερή και όποτε συναντιόμασταν μου άρεσαν οι συζητήσεις μαζί της. Προσωπικά, δεν εντάχθηκα σε οργανώσεις Κατηχητικών, που εκείνη την εποχή ανθούσαν (Ζωή, Σωτήρ, Καντιωτικοί κ.ά.). Είχα την ευκαιρία να διαμένω ως φοιτητής στην Φοιτητική Εστία, που ήταν ουδέτερη θρησκευτικά. Αλλά με γοήτευε η Εκκλησία. Τότε, μέσα στους ποικίλους προβληματισμούς γνώρισα τον Χρήστο Γιανναρά. Κι άρχισα να διαβάζω βιβλία του, που με ξεδιψούσαν. Οι σκέψεις του Γιανναρά ήταν ανοιχτό παράθυρο, απ’ όπου ο δροσερός αέρας πλημμύριζε τον φοιτητικό μου μικρόκοσμο. «Πείνα και Δίψα», «Τίμιοι με την Ορθοδοξία», «Η Ελευθερία του Ήθους». Μια διαφορετική θέαση της πνευματικότητας της Ορθόδοξης Εκκλησίας, από αυτήν που κυριαρχούσε από τους Ζωικούς, από τους Σωτηρικούς, από τους Καντιωτικούς και από όλους εκείνους τους παρεκκλησιαστικούς κύκλους, που ήθελαν να μανιπουλάρουν συνειδήσεις…. Αργότερα προστέθηκε το αυτοβιογραφικό του Χρήστου Γιανναρά, το «Καταφύγιο Ιδεών» που ξεσκέπασε τον πιετισμό των αδελφοτήτων που λειτουργούσαν παράλληλα με την Εκκλησία. Ήταν οι Αδελφότητες, που κυρίως ως «Ζωή», πρόσφεραν το ιδεολογικό αντίβαρο στον «Μαρξισμό – Λενινισμό» των κομμουνιστών, ως «Ελληνοχριστιανικό Πολιτισμό», σε σημείο, που αυτό το ιδεολόγημα «εισέβαλε» στο Σύνταγμα της χώρας του 1952, ως κρατική επίσημη ιδεολογία. Σε έναν κόσμο, που η επικρατούσα θρησκεία, δαιμονοποιούσε την σεξουαλικότητα και τον έρωτα, προκειμένου οι θνητοί να είναι φοβισμένοι και επομένως υπάκουοι στα κελεύσματα της Εξουσίας, ο Χρήστος Γιανναράς εκδίδει τα «Σχόλια στο Άσμα Ασμάτων». Το τόλμημα μεγάλο, γιατί αποδαιμονοποιείται ο έρωτας και φανερώνεται ως υπέροχη ευλογία και χαρά, από τον Λόγο του Θεού, και όχι από θέσφατα κοινών θνητών. Αργότερα, έμαθα τον εκβιασμό του Κωνσταντίνου Μουρατίδη απέναντι στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αν τολμούσαν να αναγορεύσουν διδάκτορα Θεολογίας τον Χρήστο Γιανναρά, όπως είχαν προτείνει οι μακαριστοί Αναστάσιος Γιαννουλάτος, ο κατοπινός Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας, Νίκος Νησιώτης…. Τότε, ο Παναγιώτης Χρήστου, κυρίαρχος επί χούντας της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης και όχι μόνο, δέχθηκε την διατριβή του Γιανναρά, υπό την προϋπόθεση να ξαναγραφτεί στην καθαρεύουσα. Έτσι ο μακαριστός Χρήστος Γιανναράς, αναγορεύθηκε διδάκτωρ Θεολογίας με την διατριβή του, «Το οντολογικόν περιεχόμενον της θεολογικής εννοίας του προσώπου» (1970). Ήδη ήταν διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Σορβόνης. Ο Χρήστος Γιανναράς είχε κατηγορηθεί από τον Μοναχό Θεόκλητο Διονυσιάτη με ένα εξαιρετικά χυδαίο λιβελλογράφημα ως ‘Νέο-νικολαΐτης’ (οι Νικολαΐτες ήταν γνωστική αίρεση των πρώιμων χρόνων της Εκκλησίας, που θεωρούσαν ως οδό λυτρώσεως την ακολασία). Η απάντηση του Γιανναρά ήταν το έργο του «Ερωτικών Αμφιλογία ή περί λιβελλοπράγμονος μοναχού» (1989). Είχα παρακολουθήσει με ενδιαφέρον τον «αγώνα» του Γιανναρά για να γίνει Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ιδίως την έντονη και εμπαθή αντιμαχία σε βάρος του, εκ μέρους του Σάκη Καράγιωργα και χάρηκα ιδιαίτερα όταν το 1982 έγινε τακτικός Καθηγητής…. Αυτά, από τις προσωπικές μου αναμνήσεις καταθέτω, εις μνημόσυνον αιώνιον του μακαριστού Χρήστου Γιανναρά. 29/08/20

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΙΛΙΝΤΕΝ

Η "άλλη" IMRO (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση): Σοσιαλισμός, Κοσμοπολιτισμός και η ξεχασμένη Ουτοπία του Κρουσόβου Στις 2 Αυγούστου 1903, ξέσπασε στο Κρούσοβο της Οθωμανικής Μακεδονίας η περίφημη Εξέγερση του Ίλιντεν, οργανωμένη από την Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (IMRO ή VMRO). Η Βουλγαρία επιμένει στην καπήλευση και στην διαστροφή της συλλογικής μνήμης, ως προς την Εξέγερση του Ίλιντεν (Εξέγερση της Ημέρας του Προφήτη Ηλία), προκειμένου να ενισχυθεί ο τοξικός βουλγαρικός εθνικισμός. Η ιστορική αλήθεια είναι εξαιρετικά πολυεπίπεδη, και πολύ πιο ριζοσπαστική. Μια οργάνωση "χωρίς έθνος" Η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (IMRO) ιδρύθηκε στην Θεσσαλονίκη το 1893, από μια μικρή ομάδα Μακεδόνων, που τότε τους προσδιόριζαν ως Μακεδονοβούλγαρους. Το καταστατικό της οργάνωσης δεν την ανέφερε ως "βουλγαρική". Σκοπός της ήταν η αυτονομία της Μακεδονίας και του Βιλαετιού της Αδριανούπολης, εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με πιθανή προοπτική στο μέλλον μιας Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Οι παραπάνω στόχοι της Οργάνωσης κάθε άλλο παρά μια απλή λεπτομέρεια είναι. Απεναντίας, είναι το κλειδί για την κατανόηση του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της πρώιμης IMRO. Η Δημοκρατία του Κρουσόβου: Μια Ουτοπία… Στην κορύφωση της Εξέγερσης, ιδρύθηκε για μόλις δέκα ημέρες η Δημοκρατία του Κρουσόβου. Ήταν ένα μοναδικό, εφήμερο πείραμα τοπικής συλλογικής κυβέρνησης, στο οποίο Σλάβοι, Βλάχοι, Αλβανοί και Έλληνες συμμετείχαν στην "Προσωρινή Κυβέρνηση". Η Επανάσταση δεν έγινε "στο όνομα του έθνους", αλλά στο όνομα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ελευθερίας όλων των κοινοτήτων. Το Μανιφέστο του Κρουσόβου ήταν μια διακήρυξη προς όλους τους υπόδουλους λαούς της οθωμανικής απολυταρχίας, προσκαλώντας τους να ενωθούν ενάντια στην καταπίεση, όχι με εθνοτικά κριτήρια, αλλά με κριτήρια ταξικής αντιπαράθεσης. Σοσιαλιστικές επιρροές και αναρχικές ιδέες Η IMRO δεν ήταν απλά μια αντάρτικη οργάνωση· ήταν ένας παράνομος πολιτικός οργανισμός, με ολοφάνερες επιρροές από τις σοσιαλιστικές και τις αναρχικές ιδέες. Πολλά στελέχη της είχαν επαφές με τον Βούλγαρο σοσιαλιστή Ντιμιτάρ Μπλαγκόεφ, ενώ κύτταρα της οργάνωσης λειτουργούσαν σαν κομμούνες, με εσωτερική αυτονομία και έντονη δημοκρατική κουλτούρα. Η κατάληξη Μετά την αποτυχία της Εξέγερσης και την αιματηρή καταστολή της από τους Οθωμανούς, η IMRO σταδιακά αλλοιώθηκε. Το όραμα για μια πολυεθνική, αυτόνομη Μακεδονία παραμερίστηκε από το βουλγαρικό εθνικό αφήγημα. Μέχρι τη δεκαετία του ’30, η IMRO είχε μετατραπεί σε ένα παρακρατικό εργαλείο τρομοκρατίας, έχοντας ενταχθεί σε συμμαχίες και με φασιστικά καθεστώτα! Η ιστορία ως πεδίο αμφισβήτησης Η περίπτωση της πρώιμης IMRO και της Δημοκρατίας του Κρουσόβου προσφέρει προβληματισμό γιατί δείχνει πως η ιστορία των Βαλκανίων δεν ήταν πάντα και αποκλειστικά πεδίο ανταγωνισμών των επί μέρους εθνοτήτων. Υπήρξαν στιγμές που η κοινωνική χειραφέτηση και η διαπολιτισμική συμβίωση αποτέλεσαν το επίκεντρο της πολιτικής δράσης. Αυτές οι στιγμές, όσο σύντομες κι αν ήταν, δεν πρέπει να διαγραφούν από τις εθνικιστικές σκοπιμότητες, είτε των Βουλγάρων, είτε των Ελλήνων. Οι πρώτοι εργαλειοποιούν την Εξέγερση του Ίλιντεν και την βραχύβια Δημοκρατία του Κρουσόβου, για να ενισχύσουν τον βουλγαρικό εθνικισμό. Οι δεύτεροι μειώνουν την σημασία της Εξέγερσης, θεωρώντας την σαν εγχείρημα της Βουλγαρίας χωρίς αξία, ως απελευθερωτική κίνηση. Η Μνήμη του Ίλιντεν και του Κρουσόβου είναι χρέος, ιδιαίτερα σε μια εποχή όπου τα εθνικά αφηγήματα και οι εθνικιστικές φαντασιώσεις, επιχειρούν να ακυρώσουν κάθε πολιτικό ριζοσπαστισμό από το παρελθόν. ©ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΟΥΔΟΣ 02/08/2025 ΣΤις φωτογραφίες: Αγωνιστές της Εξέγερσης του Ίλιντεν και η σημαία της Δημοκρατίας του Κρουσόβου

Η ΙΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΚΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ MAZDAYASNA (ΖΩΡΟΑΣΤΡΙΣΜΟΣ), Η ΑΠΟΪΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΙΣΛΑΜ

ΣΚΕΨΕΙΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΚΥΝΟΦΙΛΙΑ Στην παράδοση Mazdayasna (ζωροαστρική κοσμοαντίληψη και κουλτούρα), οι σκύλοι θεωρούνται ιερά πλάσματα, σύμβολα καθαρής ψυχής, πίστης και προστασίας από το κακό. Στην τελετουργία της κηδείας, μέχρι την απόθεση του σκηνώματος του νεκρού σε Πύργο της Σιωπής, (στους αρχαίους χρόνους κυρίως οι Mazdayasni-ακόλουθοι του Ζαρατούστρα, δεν θάβονταν, αλλά αφήνονταν βορά ορνέων στους Πύργους της Σιωπής), ακολουθούσε ο σκύλος ή οι σκύλοι του νεκρού. Σε μια εποχή που δεν υπήρχαν επαρκή μέσα επιβεβαίωσης του θανάτου, ήταν δεκτό ότι ο σκύλος ήταν σε θέση να ξεχωρίσει τον νεκρό από έναν άνθρωπο σε βαθύ κώμα. Ο Asho Spitama Zarathustra, ο Προφήτης της θρησκείας Mazdayasna θεωρούσε τον σκύλο φύλακα του κόσμου των ζωντανών και των νεκρών. Υπήρξε μια μακρά περίοδος, που η Περσική Αυτοκρατορία του Κύρου του Μεγάλου (περίπου 550 π.Χ.), εκτεινόταν σε τεράστιες εκτάσεις του αρχαίου γνωστού κόσμου, (από την Ινδία ως την Ελλάδα και την Λιβύη, από τον Καύκασο και τον Εύξεινο Πόντο ως τον Περσικό Κόλπο και τον Ινδικό Ωκεανό), με πληθυσμό υπηκόων 50 εκατομμυρίων. Η πτώση της Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών επήλθε με την εισβολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου (334-330 π.Χ.). Υπό την επίδραση της θρησκείας του Προφήτη Ζαρατούστρα, εκτός από τον σεβασμό και την ανεκτικότητα στις διαφορετικές θρησκευτικές παραδόσεις των λαών, ήταν ορατή και η αγάπη για τους σκύλους. Η εισβολή του Ισλάμ στα εδάφη της αρχαίας Περσικής Αυτοκρατορίας (λ.χ. Ιράν, σημερινό Αζερμπαϊτζάν, Ιρακινό Κουρδιστάν), μετά τον 7ο αιώνα, αντέστρεψε τη στάση απέναντι στους σκύλους. Οι σκύλοι θεωρούνται ακάθαρτοι και μίασμα. Σε μουσουλμανικές χώρες που επικρατεί κυρίως η θεοκρατική αντίληψη των πραγμάτων, οι «πιστοί» φτάνουν ακόμα και στην κακοποίηση ή στον διωγμό των σκύλων! Στο σημερινό Ιράν, αρκετοί Ιρανοί διατηρούν σκύλους ως κατοικίδια, παρά την κρατική αποδοκιμασία. Ενώ υπάρχουν φιλοζωικές συλλογικότητες, που λειτουργούν παράνομα πολλές φορές και προσπαθούν να προστατεύουν και να περιθάλπτουν αδέσποτα σκυλιά. Στο Ιράν, η πολιτισμική μνήμη βρίσκεται σε σύγκρουση με τη θρησκευτική επιβολή: οι σκύλοι κάποτε τιμούνταν ως ιεροί φρουροί, ενώ τώρα σε πολλές περιοχές διώκονται ως μιαρά πλάσματα. Η παραπάνω στάση απέναντι στους σκύλους, έχει ενσωματωθεί ως πρακτική μεταξύ πάρα πολλών Μουσουλμάνων, αν και δεν έχει έρεισμα στο Κοράνιο ή σε περιστατικά από τη ζωή του προφήτη Μωάμεθ (σούννα). Ένας σπουδαίος Ιρανός διανοούμενος, ο Δρ Javad Nurbakhsh (1926-2008), επικεφαλής (Pir) της Αδελφότητας των Σούφι Nimatullahi και Ψυχίατρος, έχει γράψει ένα αξιόλογο έργο με τίτλο: “Dogs. From a Sufi Point of View” (έκδοση Khaniqahi Nimatullahi Publications KND, 1992 στην αγγλική γλώσσα). Το έργο του Δρος Nurbakhsh αποτελεί μια συλλογή ιστοριών, που προβάλλεται ο σκύλος ως πρότυπο για την πιστότητά του, μέσα από την κλασική λογοτεχνία των Σούφι. Επαινούνται η αίσθηση της υπομονής, της ευγνωμοσύνης, της εξυπηρέτησης και της αυτοθυσίας του σκύλου, που αφορούν ως αρετές και τον άνθρωπο. Ένα ανέκδοτο αρχίζει…: «Έμαθα τον Σουφισμό (την μυστική παράδοση στο Ισλάμ) από έναν σκύλο που κοιμόταν δίπλα στην πόρτα ενός σπιτιού ...». Οι Σούφι βλέπουν την αξία της ταπεινότητας, της πίστης και της σημασίας της εξημέρωσης των ατίθασων πτυχών της ανθρώπινης ψυχής (ναφς λέγεται αυτή η διάσταση του ανθρώπου), και ο συγγραφέας προσκαλεί τον αναγνώστη να μοιραστεί τη σοφία του μυστικού ποιητή Jāmī (1414–1492), όταν λέει· "Είμαι ο σκύλος στο κατώφλι της ανάγκης, το κολάρο μου είναι φτιαγμένο από την πιστότητα στον Θεό". Στις δύο φωτογραφίες εικονίζονται γλυπτά σκύλων από την περσική αρχαιότητα, ενώ η τρίτη παράσταση, προϊόν ψηφιακής παραγωγής, εικονίζει μια Περσίδα με τον σκύλο σύντροφό της, σε τάφο που βρέθηκε στο Δασκύλειο της Μικράς Ασίας (5ος αιώνας π.Χ), πρωτεύουσας της περσικής Σατραπείας της Φρυγίας, κοντά στην ιωνική πόλη της Κίου.

«Όχι στο όνομά μας»: Εβραϊκές φωνές κατά της απανθρωπιάς στη Γάζα

Ο Χιλέλ ο Πρεσβύτερος (περίπου 110 π.κ.χ. - 10 μ.κ.χ.), είχε πει: Όποιος καταστρέφει μια ψυχή, είναι σα να έχει καταστρέψει ολόκληρο τον κόσμο. Και όποιος σώζει μια ζωή, είναι σα να σώζει ολόκληρο τον κόσμο. (Μισνά Σανχεντρίν 4:5, Ιεροσολημίτικο Ταλμούντ 4:9, Ταλμούντ της Βαβυλώνας Σανχεντρίν 37a). Υπερασπίζομαι το δικαίωμα το Ισραήλ να υπάρχει ως κράτος. Τούτο σημαίνει, πως θεωρώ το Σιωνιστικό Κίνημα, που έφτιαξε τον πόθο, την ευχή των Εβραίων στο τέλος του Σέντερ κάθε Πέσαχ επί αιώνες, πραγματικότητα μέσα στην Ιστορία, κάτι απόλυτα θετικό. Απορρίπτω ως βρωμερή συκοφαντία, στα πλαίσια του Αντισημιτισμού, την δαιμονοποίηση του Σιωνισμού. Γιατί ο Σιωνισμός, ως απελευθερωτικό κίνημα, πρόσφερε την αξιοπρέπεια στους Εβραίους της Διασποράς και την προοπτική μιας πατρίδας στην Γη του Ισραήλ. Σέβομαι την αξίωση των Παλαιστινίων για μια ανεξάρτητη πατρίδα. Αλλά το σύνθημα που επικρατεί τελευταία, «από την Μεσόγειο ως τον Ποταμό», το θεωρώ ακραία εθνικιστικό και απαράδεκτο! Πιστεύω ότι η κυβέρνηση του Κράτους του Ισραήλ δεν εκπροσωπεί τους Εβραίους του Ισραήλ στο σύνολό τους. Δε νομιμοποιείται να επικαλείται τον Αντισημιτισμό και το Ολοκαύτωμα, όποτε της ασκείται αρνητική κριτική για τα εγκλήματά της στην Γάζα και στην Δυτική Όχθη κατά των Παλαιστινίων… Η κυβέρνηση Νετανιάχου κατηγορείται διεθνώς για εγκλήματα πολέμου. Αυτή η κατηγορία υιοθετείται και μέσα στον Εβραϊκό Κόσμο: Εβραίοι λόγιοι και διανοούμενοι και πρώην αξιωματούχοι, καταγγέλλουν ανοιχτά τη στρατηγική φρίκης στη Γάζα. Η κυβέρνηση Νετανιάχου, στηρίζεται σε ορισμένα μικρά κόμματα, που εμφορούνται από ακραίες θρησκοληπτικές ιδεολογίες, έντονα κακοποιητικές της ανθρωπιστικής ουσίας του Ιουδαϊσμού. Ο Ιτάμαρ Μπεν Γκβιρ, υπουργός Ασφάλειας της ισραηλινής κυβέρνησης, δεν αποκρύπτει ότι η ιδεολογία του κόμματός του είναι ο «Καχανισμός». Πρόκειται για τη νέο-σιωνιστική θρησκευτική ιδεολογία, που διακήρυττε ο Αμερικανο-ισραηλινός Ραβίνος Μεΐρ Καχάνε. Ο Καχανισμός είναι απόλυτα εχθρικός στους Άραβες και εννοείται αρνητικός σε κάθε προοπτική συμφιλίωσης και συνύπαρξης των δύο λαών. Όμοιες είναι και οι θέσεις του κόμματος του υπουργού Οικονομικών Μπεζαλέλ Σμότριτς. Ο Μπενιαμίν Νετανιάχου είναι υπόδικος έναντι της Δικαιοσύνης του Ισραήλ, και όσο διαρκεί η κρίση που προκλήθηκε μετά την 7η Οκτωβρίου 2023, οι σε βάρος του δικαστικές διαδικασίες δεν έχουν παύσει να εξελίσσονται, γι’ αυτό και είχε επιχειρήσει να περιορίσει την Δικαστική Ανεξαρτησία στη χώρα, όπως και τις αρμοδιότητες του Γενικού Εισαγγελέα, κάτι που δεν έχει καταφέρει. Ο καθένας και η καθεμιά, μπορεί να καταλάβει τον λόγο που δεν επιδιώκει την λύση της τελευταίας αραβο-ισραηλινής κρίσης. Δεν έχουν περάσει πολλές μέρες, που ο Πρωθυπουργός του Ισραήλ είχε δηλώσει, ότι πρώτη προτεραιότητά του είναι η καταστροφή της Χαμάς και σε δεύτερη μοίρα έρχεται η απελευθέρωση των ομήρων που κρατούνται στην Γάζα, κάτι που προκάλεσε την οργή σημαντικής μερίδας των πολιτών του Ισραήλ! Οι σφοδρές επιθέσεις του ισραηλινού στρατού στη Γάζα, ερμηνεύονται πλέον, πέραν κάθε αμφιβολίας, ως καθολική επίθεση, γενοκτονικών διαστάσεων, κατά του πληθυσμού, με σκοπό την πλήρη εθνοκάθαρση της Λωρίδας από τους Παλαιστίνιους Άραβες. Η σχεδόν γενική κατακραυγή κατά της κυβέρνησης του Κράτους του Ισραήλ, έχει επιτείνει τις πιέσεις για την διερεύνηση εκ μέρους του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, της έρευνας για σοβαρά εγκλήματα πολέμου και κατά της ανθρωπότητας εκ μέρους του Μπενιαμίν Νετανιάχου και κάθε άλλου εμπλεκόμενου. Σκανδαλώδης εμφανίζεται η συμπεριφορά της κυβέρνησης Νετανιάχου, και με την ενθάρρυνση καταπατήσεων παλαιστινιακών εδαφών στην Δυτική Όχθη, που στη συνέχεια με νομοθετικές ρυθμίσεις της Κνεσσέτ, περιέρχονται στην επικράτεια του Ισραήλ! Αυτές οι επιλογές της κυβέρνησης του Ισραήλ αποτελούν κλοπές γης από εδάφη της Παλαιστίνης και ήδη οι αποικίες Εβραίων στην Δυτική Όχθη, έχουν κριθεί παράνομες. Ενδεικτικό της απαξίας απέναντι στη διεθνή νομιμότητα εκ μέρους της κυβέρνησης Νετανιάχου, είναι ότι τόσο ο Μπεν Γκβιρ όσο και ο Σμότριτς, κατοικούν σε παράνομους εβραϊκούς οικισμούς στη Δυτική Όχθη! Οι Καχανιστές πολιτικοί που στηρίζουν την κυβέρνηση Νετανιάχου, είναι γνωστοί και ως ‘Μεσσιανιστές’. Με όσα πιστεύουν και προπάντων με όσα πράττουν, τώρα που συμμετέχουν στην κυβέρνηση της χώρας, είναι βέβαιοι πως θα επισπεύσουν την έλευση του Μεσσία. Οραματίζονται ένα Ισραήλ, από το Νείλο ως τον Ευφράτη, με εφαρμογή του θρησκευτικού εβραϊκού νόμου της «Χαλακχά», όπου οι μη Εβραίοι θα είναι ανεκτοί εφόσον θα ζουν υποταγμένοι στο θεοκρατικό εβραϊκό κράτος! Σ’ αυτήν την ζοφερή κατάσταση, είναι παρήγορο ότι ακούμε από το Ισραήλ φωνές τίμιες. Ο Michael Sfard, Ισραηλινός Δικηγόρος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει δηλώσει: «Όταν ένα παιδί πεινά και τα τρόφιμα είναι 5 χιλιόμετρα μακριά, κάποιος έχει πατήσει φρένο. Κι αυτός είναι το Ισραήλ»! Το αφήγημα του "πολέμου κατά της τρομοκρατίας" στη Γάζα, καταρρέει υπό το βάρος της λιμοκτονίας, της καταστροφής αλλά και της διεθνούς αγανάκτησης. Η πιο ηχηρή, από οποιαδήποτε διεθνή καταγγελία, είναι η εσωτερική, εβραϊκή αμφισβήτηση κατά της εγκληματικής κυβέρνησης Νετανιάχου. Φωνές από το Ισραήλ και τη Διασπορά όχι απλά δεν σιωπούν, αλλά εξεγείρονται ως κληρονόμοι μιας ηθικής παράδοσης που δεν επιτρέπει τη συνενοχή! Είναι χαρακτηριστικό αυτό που έχει δηλώσει ο Yuval Naoh Harari: “ Χάσαμε τον δρόμο μας. Δεν υπάρχει νίκη με τόσο αίμα αθώων”! Η κυβέρνηση Νετανιάχου κατηγορείται για εσκεμμένη πρόκληση λιμού, συλλογική τιμωρία αμάχων, εγκλήματα πολέμου. O πρώην Πρόεδρος της Κνεσσέτ Avraham Burg αυτό που δηλώνει είναι αποκαλυπτικό: «Το σημερινό Ισραήλ είναι θεοκρατικό και απάνθρωπο»! Η Διασπορά ξεσηκώνεται κατά της ισραηλινής μεσσιανιστικής Κυβέρνησης. Ο εβραϊκής ταυτότητας Peter Beinart, Καθηγητής και Πολιτικός Αναλυτής, γράφει: «Η εξουσία διαφθείρει, και η εξουσία του κράτους διαφθείρει απόλυτα. Διαφθείρει την ηθική εκπαίδευση, διαφθείρει την ηθική σκέψη, κάνει τη σκληρότητα tahor ( δηλαδή την μεταμφιέζει σε κάτι το επιτρεπτό, kosher, κατά το νόμο της Χαλακχά). Αποδεικνύεται ότι η έλλειψη αυτής της εξουσίας είναι αυτό που μας κράτησε ηθικά «καθαρούς» (σχετικά μιλώντας). Και ότι η σκληρότητα αφορά και «τον δικό μας λαό». Οι όμηροι που έχουν απομείνει στη Γάζα έχουν εγκαταλειφθεί να πεθάνουν από αυτήν την κυβέρνηση ως παράπλευρη απώλεια, όπως ακριβώς τα παιδιά της Γάζας είναι παράπλευρη απώλεια! Η ηθική μας καταρρέει όταν δεν μπορούμε να πούμε την αλήθεια για τη Γάζα»! Η αντίσταση αυτή κατά της κυβέρνησης του Ισραήλ δεν είναι πλέον περιθωριακή. Είναι ολοφάνερα, μια ανοιχτή ρωγμή στο ηθικό αφήγημα του Νετανιάχου, που επιμένει να εξισώνει την κρατική βία με εθνική αυτοάμυνα! Μια πολύ βαθιά ρήξη αναδύεται, ως αξίωση σεβασμού της συνείδησης. Αν το Ολοκαύτωμα υπήρξε το απόλυτο όριο του Κακού, τότε η μνήμη του δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως πολιτικό άλλοθι. Η φράση «ποτέ ξανά» δεν σημαίνει «ποτέ ξανά μόνο για εμάς»! Αυτό ακριβώς θυμίζουν όσοι Εβραίοι σηκώνουν ανάστημα σήμερα: Ότι ο εβραϊσμός δεν είναι συμβόλαιο εθνοκεντρικής ασυλίας, αλλά ηθική ευθύνη για όλους τους καταπιεσμένους! «Η κατοχή (παλαιστινιακών εδαφών) καταστρέφει όχι μόνο τους Παλαιστίνιους αλλά και την ψυχή του Ισραήλ»! Απόσπασμα κοινής δήλωσης 600 και παραπάνω Ισραηλινών διανοουμένων (2024). Η αληθινή αλληλεγγύη δεν βρίσκεται στα συνθήματα, αλλά στις πράξεις ρήξης με το ψέμα. Οι Εβραίοι που μιλούν σήμερα, δεν είναι προδότες του Ισραήλ, όπως κατηγορούνται συχνά. Πρόκειται για πραγματικούς θεματοφύλακες της εβραϊκής ηθικής. Είναι οι άνθρωποι που τιμούν στην πράξη τον σοφό Χιλέλ τον Πρεσβύτερο. Αυτό ακριβώς κάνει τη φωνή τους εξαιρετικά πολύτιμη. Αλλά και τόσο επικίνδυνη για όσους εξουσιάζουν με την απανθρωπιά. Με την φωνή όλων των φιλελεύθερων Εβραίων του κόσμου, που καταγγέλλουν τον Νετανιάχου και τους συμμάχους του, σμίγουν και πάρα πολλοί, και πάρα πολλές, που μολονότι δεν τους αναγνωρίζει ως Εβραίους η Συναγωγή, επιμένουν με τρέλα, να αποκαλούν τον εαυτό τους Εβραίο ή Εβραία! (Άμος Οζ- Φάνια Οζ-Ζαλτσμπέργκερ ‘Οι Εβραίοι και οι Λέξεις’). ©Γιώργος Δούδος 27 Ιουλίου 2025