ΜΝΗΜΗ Mustafa Kemal Atatürk

          Στις 10 Νοεμβρίου του 1938 έσβησε ο Mustafa Kemal Atatürk. Κατά τη γνώμη μου δικαιολογημένα θεωρείται ως ο ηγέτης που δημιούργησε μια νέα χώρα στη Διεθνή Κοινότητα, την Τουρκική Δημοκρατία.

          Αν κάποιος δει τον χάρτη που συνόδευε τη Συνθήκη των Σεβρών του 1920, με την αναδιάταξη των συνόρων στα εδάφη της άλλοτε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα προσέξει πως ό,τι απέμενε στο τουρκικό κράτος ήταν ένα ταπεινό υπόλειμμα, σε σχέση με την άλλοτε κραταιά Οσμανική επικράτεια.

          Ο  Mustafa Kemal Atatürk με τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας που διεξήγαγε (1919-1922), προκειμένου να σώσει την Τουρκία από την εξοντωτική συρρίκνωση στην οποία οδηγούσε η αρπακτικότητα των τότε μεγάλων δυνάμεων και των συμμάχων τους, μεταξύ των οποίων ήταν και η Ελλάδα, ακύρωσε τη Συνθήκη των Σεβρών και έτσι όσα καταστροφικά προέβλεπε ως προς το τουρκικό κράτος ποτέ δεν υλοποιήθηκαν.

          Το οθωμανικό κράτος, όπως και όλες οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες που μοιράζονταν την Ευρώπη ως τις αρχές του 20^ου αιώνα, δεν κατάφερε να επιβιώσει στις νέες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες. Έτσι η κατάρρευσή της ήταν μοιραία. Το τέλος του τουρκικού πολέμου της Ανεξαρτησίας που σημάδεψε για την ελληνική πλευρά την Μικρασιατική Καταστροφή, αποδείχθηκε η μαμή της Τουρκικής Δημοκρατίας, που ιδρύθηκε στις 29 Οκτωβρίου του 1923 και πράγματι ανέδειξε ένα νέο κράτος, εντελώς ξένο σε σχέση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία που ως ένα σημείο διαδέχθηκε.

          Ο  Atatürk δεν έσωσε μόνο την αξιοπρέπεια των λαών της νέας Τουρκίας, αλλά τους έδωσε μια νέα ταυτότητα, αυτήν ενός ενιαίου έθνους, του τουρκικού με κριτήρια πολιτικά. Δεν πρέπει να ξεχνούμε πως ο εθνικισμός είναι η κυρίαρχη ιδεολογία που σαρώνει την Ευρώπη αναδεικνύοντας νέα σύνορα στο χάρτη της και νέα κράτη στη θέση μεγάλων αυτοκρατοριών που κατέρρευσαν και έσβησαν. Σ’ αυτές τις πολιτικές συνθήκες δημιουργήθηκε η Τουρκική Δημοκρατία υιοθετώντας την δική της εκδοχή του εθνικισμού, που έμεινε γνωστή ως Kεμαλισμός. Δύο ήταν τα σημαντικότερα κατά τη γνώμη μου στοιχεία που χαρακτήριζαν το νέο κράτος που έφτιαξε ο Kemal Atatürk. Η Τουρκική Δημοκρατία δημιουργήθηκε ως κοσμικό κράτος, κατά τα πρότυπα του γαλλικού etat laïque. Η απαγόρευση οποιασδήποτε παρέμβασης της κυρίαρχης πληθυσμιακά θρησκείας, του Ισλάμ, στον δημόσιο βίο της Δημοκρατίας ήταν αυστηρή και απόλυτη, ιδίως τα πρώτα χρόνια. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Atatürk καθοδήγησε τεράστιες μεταρρυθμίσεις στην εθνική τουρκική κοινωνία, που φάνταζαν σαν απρόβλεπτη χιονοστιβάδα και εδραιώθηκαν τουλάχιστον θεσμικά.

          Με την απόσταση του χρόνου από τα γεγονότα που γέννησαν το νέο τουρκικό κράτος μπορούμε να δούμε και να κρίνουμε ορισμένα πράγματα ίσως πιο σωστά. Η Τουρκική Δημοκρατία στα πρώτα της βήματα ήταν ένα μάλλον αυταρχικό, μονοκομματικό κράτος. Ίσως όμως αυτή η αυταρχικότητα αν μεταφραστεί ως αποφασιστικότητα μπορεί να γίνει κατανοητή και να κριθεί ως δικαιολογημένη. Αν δεν είχαν σχεδιαστεί έτσι οι μεταμορφωτικές εξελίξεις χάριν ενός ενιαίου λαού, που ακόμα και σήμερα μπορούμε να συναντήσουμε απομεινάρια του φεουδαρχικού παρελθόντος, το πιο πιθανό είναι, να μην είχε επιτευχθεί τίποτε από όλα εκείνα τα σπουδαία και μεγάλα, που ανέδειξαν μια νέα χώρα ως γείτονά μας, σε θεσμούς και ώθησαν τους ποικίλων φυλετικών καταγωγών λαούς να αποκτήσουν μια συνείδηση ενός και μόνον λαού, του τουρκικού!   

          Αναμφίβολα σημειώθηκαν ακρότητες, ορισμένες απ’ αυτές εντελώς περιττές και λάθη που δεν θα έπρεπε να γίνουν. Αλλά ο Kemal Atatürk όπως και οι συνεργάτες του ήταν άνθρωποι, επομένως είχαν το δικαίωμα στο λάθος! Τα μέγιστα λάθη όμως έγιναν στην Τουρκική Δημοκρατία από τους επιγόνους του Atatürk. Τον τοποθέτησαν σ’ ένα μυθικό βάθρο και έμειναν αγκυλωμένοι σε αρχές ενός Kεμαλισμού, που η ροή του χρόνου και οι αλματώδεις μεταβολές των συνθηκών απαιτούσαν να προσαρμόζονται συνεχώς στις νέες απαιτήσεις για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες του λαού στις νέες συνθήκες. Η πρακτική των επιγόνων του Kεμαλισμού στην Τουρκία είναι βέβαιο, πως αν ζούσε ο ίδιος ο  Mustafa Kemal Atatürk έναν τέτοιο Kεμαλισμό θα τον απέρριπτε!

          Η σύγκρουση του Atatürk με την θεσμική θρησκεία της άλλοτε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το Ισλάμ, και με θρησκευτικούς θεσμούς που είχαν αλλοιωθεί στο έπακρο έχοντας καταντήσει παρασιτικά βαρίδια υπήρξε τιτάνια. Η αντίδραση των ανθρώπων της θρησκείας έντονη εις βάρος της νέας Τουρκίας, αλλά αλυσιτελής. Η ιστορία είχε επιφέρει τις αλλαγές της, που αφορούσαν και τη θρησκεία του Ισλάμ. Δυστυχώς αυτές οι αλλαγές, που ιδίως για το Ισλάμ υπήρξαν σαν τεκτονικοί σεισμοί ως προς τις συνέπειες, δεν προβλέφθηκαν έγκαιρα, ούτε έγιναν αποδεκτές, όταν πλέον ήταν απόλυτα βέβαιες. Το Χαλιφάτο καταργήθηκε, που σήμαινε πως το σουννιτικό Ισλάμ έχασε το κέντρο καθοδήγησης των πιστών του σε όλο τον κόσμο. Με την κατάργηση του Χαλιφάτου η Ούμμα, δηλαδή η παγκόσμια κοινότητα των Μουσουλμάνων, παρέμεινε υπαρκτή πλέον μόνο σε θεωρητικό, φαντασιακό επίπεδο.

          Η ιδεολογία του εθνικισμού που είχε κυριαρχήσει ήδη σε όλη την Ευρώπη και επεκτεινόταν γοργά σχεδόν σε κάθε γωνιά της γης, ως χαρακτηριστικό νέων πολιτικών αξιών, που απωθούσαν στο περιθώριο της ιστορίας τα παλιά καθεστώτα, έφερνε και άλλες ποικίλες αλλαγές. Ένα σημαντικό στοιχείο, σύμφυτο με τις αξίες κυρίως της αστικής δημοκρατίας, που επικράτησε και στη νέα Τουρκία, ήταν η ανάδειξη του ατόμου και της προσωπικής συνείδησής του, σε αντικατάσταση της δουλικής συνείδησης μαζών, υπηκόων εστεμμένων ηγεμόνων. Η ανθρώπινη ατομική συνείδηση στο Ισλάμ, ενόσω πρόβαλλε στο προσκήνιο η Ούμμα, προικισμένη με συλλογική  συνείδηση, δεν είχε μελετηθεί εξαρχής. Παρόλα αυτά, στις αρχές του εικοστού αιώνα, ένας από τους σημαντικούς ανανεωτές της μουσουλμανικής πίστης, ο Bediuzzaman Said Nursi, στην ερμηνεία του στο κορανικό αγιέτ (εδάφιο) 22 της Σούρα Αλ Άχζαμπ (33) είχε αναδείξει το πόσο σημαντική είναι η προσωπική συνείδηση του ανθρώπου πλέον (Assoc. Prof. Hayati Aydin, Self/ (Ego) consciousness in Muslim Scholars notably in Bediuzzaman Said Nursi. http://nursistudies.com/teblig.php?tno=544). Στα πλαίσια της Τουρκικής Δημοκρατίας και των αρχών του Kεμαλισμού η θρησκεία αφορά πλέον τον άνθρωπο, είναι προσωπική του υπόθεση, αναφέρεται ως επιλογή της συνείδησής του και δεν εμπλέκεται στις κρατικές υποθέσεις, ούτε αποτελεί κρατική ιδεολογία το Ισλάμ, όπως συνέβαινε όσο ο Σουλτάνος ήταν και Χαλίφης των πιστών.

          Ο Kemal Atatürk υπήρξε τέκνο της οθωμανικής Θεσσαλονίκης. Χαρακτηρίστηκε ως ο πρώτος ηγέτης χώρας του Τρίτου Κόσμου, που τόλμησε να αντιταχθεί κατά των ιερών τεράτων του διεθνούς ιμπεριαλισμού, που είχαν αποφασίσει και σχεδιάσει μια μικρή και ταπεινωμένη Τουρκία.  Αναδείχθηκε ένας ηγέτης, που με πυγμή έσυρε ένα σωρό λαούς της Ανατολίας στη σκηνή της ιστορίας του εικοστού αιώνα, ως έναν ενιαίο πια λαό, τον τουρκικό. Επέφερε ριζοσπαστικές αλλαγές στη χώρα του σε σύντομο χρόνο, ενώ λίγα χρόνια πριν η πατρίδα του ζούσε σε μια κατάσταση λανθάνοντα πολιτικού και μορφωτικού μεσαίωνα. Προώθησε αποφασιστικά τον αλφαβητισμό των Τούρκων και έφτιαξε ουσιαστικά μια νέα γλώσσα. Από τη μια μεριά ανέδειξε την τουρκική γλώσσα του λαού της υπαίθρου, ως γλώσσα της νέου κράτους, αποβάλλοντας, ίσως όχι με τόση επιτυχία, τα δάνεια από την αραβική και την περσική κυρίως, που χαρακτήριζαν την οθωμανική γλώσσα των προνομιούχων κατοίκων της άλλοτε Αυτοκρατορίας και από την άλλη με την υιοθέτηση ενός νέου λατινικού αλφαβήτου.  Έσυρε από το περιθώριο της κοινωνικής απαξίας τις γυναίκες, οι οποίες στη γειτονική μας χώρα απέκτησαν δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθαι το 1930, ενώ οι Ελληνίδες ομόφυλές τους απέκτησαν το ίδιο δικαίωμα το 1952.

          Μίλησα πιο πάνω για τους επιγόνους του Atatürk στην Τουρκική Δημοκρατία, που εμφανίζονταν ως θεματοφύλακες του Kεμαλισμού. Με την πολιτική που ασκούσαν επί δεκαετίες είχαν καθηλώσει τη δημοκρατία στη χώρα τους σε μόνιμη αναπηρία. Οι ανώτεροι και ανώτατοι στρατιωτικοί υποτίθεται ότι αποτελούσαν εγγύηση τήρησης των δημοκρατικών αρχών στην Τουρκία, ενώ στην πραγματικότητα ήταν μια κοινωνική τάξη, που μαζί με τους δικαστές, νέμονταν προκλητικά προνόμια και ασυλίες και κήρυτταν δικτατορίες, όποτε η αντοχή του τουρκικού λαού εξαντλούνταν.

Από το 2003 που ανέλαβε τις πολιτικές τύχες της Τουρκίας ο Recep Tayyip Ertoğan, ως πρωθυπουργός και αρχηγός του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), χωρίς αμφιβολία άνεμος αλλαγής και ανάπτυξης άρχισε να διαπερνά την πολιτική ζωή της χώρας με θαυμαστά αποτελέσματα.  Η δημοκρατία φάνηκε πως θα δώσει τους καρπούς της στη γειτονική μας χώρα. Προβλήματα για δεκαετίες άλυτα, όπως το κουρδικό δείχνουν να πορεύονται σε θετική διέξοδο. Οι μη μουσουλμανικές μειονότητες της χώρας, που αποτελούνται από γηγενείς πληθυσμούς και είναι κομμάτι του πλούτου της τουρκικής κουλτούρας απέκτησαν αίσθημα ασφάλειας και την αμφισβητούμενη ως το πρόσφατο παρελθόν αξιοπρέπειά τους.

Εδώ και λίγο καιρό όμως, η Δημοκρατία στην Τουρκία δοκιμάζεται. Κάτι παρόμοιο βέβαια συμβαίνει και στην Ελλάδα, όπου η Δημοκρατία είναι υπό αστυνομική επιτήρηση…. Φαίνεται πως στα Βαλκάνια και στην Ανατολή υπάρχει μια γενική δυσανεξία για τις δημοκρατικές αρχές…. Το πρόβλημα στην Τουρκία είναι άλλης ποιότητας και επικινδυνότητας. Ο Recep Tayyip Ertoğan πάντοτε ήταν ένας πιστός Μουσουλμάνος. Η ισορροπία που επέφερε με τις επιλογές της η κυβέρνησή του στον τουρκικό δημόσιο βίο, αίροντας ανελεύθερες απαγορεύσεις,  που εφάρμοζαν προηγούμενοι πολιτικοί επικαλούμενοι τις αρχές του Kεμαλισμού και καθιστούσαν τους πιστούς Μουσουλμάνους πολίτες δεύτερης κατηγορίας, αναμφίβολα ήταν μια πρόοδος στην εμβάθυνση της δημοκρατίας στη χώρα. Εδώ και λίγο καιρό όμως η Δημοκρατία στην Τουρκία δοκιμάζεται…. Ο πρωθυπουργός  Ertoğan θέλει να επιβάλλει αρχές της μουσουλμανικής ηθικής υποχρεωτικά και εξαναγκαστικά στους Τούρκους πολίτες! Κι αυτό αναμφίβολα  αποτελεί ρωγμή στον κοσμικό χαρακτήρα της Τουρκικής Δημοκρατίας, αφού επιτρέπει παρέμβαση της θρησκείας στα δημόσια πράγματα και στη δημόσια συμπεριφορά των πολιτών της χώρας με την στήριξη των αρχών τάξης του κράτους.

Η Δημοκρατία και ό,τι περιέχεται στον πολιτικό πολιτισμό που έχει οικοδομηθεί εξαιτίας των δημοκρατιών αξιών δεν αποτελεί εσωτερική υπόθεση καμιάς χώρας. Ο Τούρκος ποιητής Nȃzim Hikmet, σε ποίημά του που έγινε αγαπημένο τραγούδι στην Ελλάδα εκφράζει με τον δικό του τρόπο το χρέος υπεράσπισης της Δημοκρατίας, ως λαϊκής κατάκτησης, όπου αυτή κινδυνεύει: «Αν η μισή μου καρδιά βρίσκεται γιατρέ εδώ πέρα, η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται… Κι ύστερα γιατρέ, την κάθε αυγή, γιατρέ με τα χαράματα, πάντα η καρδιά μου στην Ελλάδα τουφεκίζεται…». Έτσι ξεκαθαρίζω τα πράγματα, πως το ενδιαφέρον για τις ελευθερίες του λαού σε μια χώρα, το ενδιαφέρον για την προάσπιση των δημοκρατικών θεσμών σε μια, εκ μέρους ενός «ξένου» δεν είναι «επέμβαση» στη χώρα, αλλά θεμιτό χρέος καθενός και καθεμιάς που πιστεύει σε πανανθρώπινες αξίες και αρχές….

Η πρόθεση του σημερινού πρωθυπουργού της Τουρκίας, τις προσωπικές πεποιθήσεις του για το τί είναι ανήθικο και τί ηθικό, υπό την έμπνευση του θρησκευτικού πιστεύω του να τις επιβάλλει στον τουρκικό λαό, θέτει υπό δοκιμασία την Δημοκρατία στην Τουρκία. Γιατί όπου η θρησκεία παρεμβαίνει στον δημόσιο βίο μιας χώρας και οι αρχές της, ακόμα και όταν δίχως καμιά αμφιβολία, είναι από τις πιο ευγενικές που γνώρισε η ανθρωπότητα, είναι αντικείμενο εξαναγκαστικής επιβολής στους ανθρώπους, τότε η θρησκεία χάνει από την πνοή του πνεύματος που την κρατά φρέσκια και ζωντανή και προπάντων εξουθενώνεται η προσωπική συνείδηση των ανθρώπων….

Για όλους τους λόγους που παρέθεσα αμέσως πιο πάνω, διατυπώνοντας τις ανησυχίες μου για πρακτικές και αποφάσεις του  Recep Tayyip Ertoğan, που πολλοί συμφωνούμε ότι θέτουν σε κίνδυνο τη δημοκρατία της χώρας που οικοδομήθηκε με το όραμα και το πάθος του Kemal Atatürk, έκρινα αναγκαίο να αφιερώσω στη μνήμη του, όσα ο νους και η καρδιά με καθοδήγησαν να αποθέσω στο χαρτί…. Και να προσθέσω πως οι αρχές του Κεμαλισμού, προσαρμοσμένες στις απαιτήσεις των καιρών, εμφανίζονται επίκαιρες για την Τουρκία, σήμερα, περισσότερο παρά ποτέ άλλοτε.