DUBITO ERGO SUM

(ΑΜΦΙΒΑΛΛΩ, ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ)[i]

Η ΕΜΜΟΝΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

Με αφορμή τις Μονοθεϊστικές θρησκείες, σκέψεις de profundis.

ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΔΟΥΔΟΣ

Σε κάποια συνέντευξή του ο Ισλανδός μουσικός Hilmar Örn Hilmarsson, αρχιερέας της θρησκείας Ásatrú, είχε πει, ότι ‘ο μονοθεϊσμός προσφέρει μια αλήθεια για τις μάζες, ενώ ο πολυθεϊσμός είναι πολλές αλήθειες για το άτομο’. Η προηγούμενη φράση προκαλεί κατά καιρούς ποικίλα ερωτήματα αλλά και προβληματισμό στη σκέψη μου.

Η θρησκεία Ásatrú επιλέγει κατά βάση μια πανθεϊστική κοσμοθέαση και νομίζω πως η Jónína K. Berg παρουσιάζει με σύντομο και ουσιαστικό τρόπο την ιδιοπροσωπία της θρησκευτικής κοινότητας που υπηρετεί ως ιέρεια στη χώρα της, όταν λέει ότι, η ‘Ásatrú είναι πανθεϊστική πίστη. Η γη, ο αέρας και το νερό έχουν μεγάλη αξία για μας. Είμαστε ένα μέρος της γης και όχι οι αφέντες της’.

Αναφέρθηκα στην θρησκεία Ásatrú, γιατί από το 1973 έχει αναγνωρισθεί επίσημα ως θρησκευτική κοινότητα από το κράτος της Ισλανδίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η Ισλανδία πρωτοπορεί, γιατί είναι η πρώτη χώρα της Δύσης, στην οποία έχει επικρατήσει ο Χριστιανισμός και παρόλα αυτά, η πολιτεία έχει αναγνωρίσει επίσημα ένα θρήσκευμα, που παραπέμπει στην προχριστιανική εποχή των βόρειων σκανδιναβικών λαών.

Η βία είναι αλήθεια πως αποτελεί έκφραση μιας καταστροφικής επιθετικότητας, που με το πέρασμα αιώνων, έχει μετριασθεί κατά κάποιο τρόπο, χωρίς να έχει εξαλειφθεί. Η βία, η έλλειψη ανεκτικότητας απέναντι στον Άλλο, που έχει διαφορετική πίστη από τη δική μας, που έχει άλλο χρώμα επιδερμίδας, μιλά διαφορετική γλώσσα, είναι κατάσταση που δεν μπορούμε να αρνηθούμε, που την ανεχόμαστε συχνά παθητικά, όσο και αν την εξορκίζουμε στα λόγια. Η βία, γίνεται εργαλείο για να εκδιώξουμε ή να καθυποτάξουμε άλλους λαούς, συνήθως γειτονικούς, που κατέχουν γη, που θεωρούμε φαντασιακά δική μας, προκειμένου να επεκτείνουμε ως φυλή σε άλλα χρόνια, ή ως έθνος τώρα, τον ζωτικό χώρο της επικυριαρχίας μας.

Ο μονοθεϊσμός ως θρησκευτική έκφραση, με κύριους φορείς τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ, με αδιάψευστο μάρτυρα την ιστορία, χωρίς εξωραϊσμούς ή παραφθορές, έχει αναδειχθεί σε κορυφαίο όργανο αποτελεσματικής διασποράς της βίας, εγκληματικής στο έπακρο, κατά της ανθρωπότητας, δυστυχώς ως τις μέρες μας. Ο μονοθεϊσμός, καθώς προβάλλει την απόλυτη εξουσία στον κόσμο ενός απόλυτου μονάρχη θεού, γίνεται υπόδειγμα κάθε μορφής συγκεντρωτικού καθεστώτος, κάθε είδους πολιτικής αυταρχικότητας. Κανένας συνεπής και συνειδητός μονοθεϊστής δεν είναι φίλος με την δημοκρατία. Το διακηρύττουν φονταμενταλιστές Ιουδαίοι, απ’ αυτούς που επιλέγουν να κατοικούν σε παράνομους οικισμούς σε παλαιστινιακά εδάφη της Δυτικής Όχθης ή που κατηγορούν την κυβέρνηση Νετανιάχου στο Ισραήλ, για την τήρηση μιας στοιχειώδους νομιμότητας όταν πρόκειται για εξτρεμιστές Παλαιστίνιους ή που  αντιμετωπίζει ως εγκληματίες ομοϊδεάτες τους, που παραβιάζουν το νόμο  και δολοφονούν, συχνά χωρίς σοβαρό λόγο, Παλαιστίνιους. Η άρνηση της δημοκρατίας από τους Ιουδαίους φονταμενταλιστές, γίνεται με επίκληση της Τορά, που θεωρούν πως δεν συμβιβάζεται με τις αρχές της σύγχρονης δημοκρατίας. Και εν τέλει, επικαλούνται τον θεό τους, για να υποστηρίξουν την υλοποίηση του οράματός τους, για ένα μεγάλο Ισραήλ από το Νείλο ως τον Ευφράτη, για να  διακηρύξουν ότι αρνούνται κάθε πολιτικό δικαίωμα σε μη Εβραίους στο «δικό τους» κράτος, όπου οι μη Εβραίοι, και κυρίως βέβαια οι Μουσουλμάνοι και οι Χριστιανοί θα έχουν δύο επιλογές: Ή να υποταχθούν σε μια ιουδαϊκή θεοκρατία χωρίς πολιτικά δικαιώματα ή να εγκαταλείψουν τον τόπο. Το τραγικό είναι, πως έτσι αντιμετώπισαν τους Εβραίους ο Φερδινάνδος της Αραγονίας και η Ισαβέλα της Καστίλης με το  διάταγμα της Αλάμπρα (1492), όταν τους είχαν θέσει μπροστά στο δίλημμα δύο επιλογών:  Εκχριστιανισμός ή Εξορία!

Αυτά που ανέφερα πιο πάνω συμβαίνουν σήμερα στον Ιουδαϊσμό, ευτυχώς δελεάζοντας μικρό αριθμό Εβραίων του Ισραήλ και της Διασποράς. Τα όσα συνέβησαν όταν οι Εβραίοι, σύμφωνα με την βιβλική διήγηση έφτασαν στη γη Χαναάν και την κατέκτησαν, είναι γνωστά στους πιο πολλούς και κατά κοινή ομολογία θεωρούνται, με τα σημερινά δεδομένα, εξαιρετικά αποκρουστικές και βάρβαρες πρακτικές εξόντωσης ολόκληρων λαών (εθνοκάθαρσης), που προϋπήρχαν της έλευσης των Εβραίων.

Όταν ο Χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας επί Θεοδοσίου Α΄ (383), έδειξε μια πρωτοφανή επιθετικότητα, τόσο κατά του Ιουδαϊσμού, όσο και κατά της ελληνικής εθνικής λατρείας. Ο αντισημιτισμός έχει εδραιωθεί στην χριστιανική Εκκλησία, σχεδόν ανεξάλειπτα ως τις μέρες μας, ιδίως στις Ανατολικές Εκκλησίες. Οι λόγοι κατά των Ιουδαίων και κατά των Ελλήνων του Ιωάννη του Χρυσοστόμου είναι χαρακτηριστικοί, όχι απλώς για την οξεία ‘θεολογική’ αντιπαράθεση απέναντι στην ιουδαϊκή και στην εθνική ελληνική θρησκεία, αλλά αποτελούν δείγματα μοναδικής φραστικής χυδαιότητας κατά του ‘αντιπάλου’. Η επικράτηση του Χριστιανισμού στην Αυτοκρατορία, επέφερε μαζικές καταστροφές εθνικών ναών και προσκυνημάτων και χρήση των σπαραγμάτων που προέκυψαν ως οικοδομικών υλικών για την ανέγερση χριστιανικών ναών. Το ίδιο συνέβη αιώνες αργότερα, όταν οι κατεστραμμένοι τάφοι του Εβραϊκού Νεκροταφείου Θεσσαλονίκης, πρόσφεραν υλικά για την πλακόστρωση του προαύλιου χώρου του ναού του αγίου Δημητρίου της πόλης, για την πλακόστρωση πεζοδρομίων, αλλά και για την κατασκευή κολυμβητικής πισίνας, με πρωτοβουλία Χριστιανών συντοπιτών των Θεσσαλονικέων Εβραίων, μηδέ των Ορθοδόξων κληρικών εξαιρουμένων. Χαρακτηριστική υπήρξε η δημόσια καύση του χειρογράφου του έργου ‘περί Νόμων’ του Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος, εκ μέρους του πρώτου Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως μετά την Άλωση, Γενναδίου Σχολαρίου, που το έκρινε      «ειδωλολατρικό» και «σατανικό», θεωρώντας ότι περιείχε στις σελίδες του «τα σαπρά των Ελλήνων ληρήματα»[ii].

Ιδίως η επιθετικότητα του θεσμικού πλέον Χριστιανισμού, εντός του ρωμαϊκού κράτους, διέδωσε ότι η εθνική λατρεία των Ελλήνων και άλλων λαών, ήταν ειδωλολατρία, για να μειώσει το κύρος τους, παραβλέποντας το γεγονός ότι το φαινόμενο της εικονολατρίας στους κόλπους της Εκκλησίας, αναμφίβολα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ειδωλολατρία  και παρά την Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο, που υποτίθεται ότι έθεσε τα πράγματα στις πραγματικές διαστάσεις ως προς την τιμητική προσκύνηση των εικόνων, εντούτοις, δεν κατάφερε να εξοβελίσει την εικονολατρία από τις θρησκευόμενες μάζες ως σήμερα, με την απροκάλυπτη ενίσχυση του φαινομένου από κατ’ ουσίαν άμουσους περί την θεολογία κληρικούς.

Το Ισλάμ θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ο άμεσος πνευματικός απόγονος του Ιουδαϊσμού. Άλλωστε τόσο ο Ιουδαϊσμός, όσο και το Ισλάμ, διακηρύττουν την κοινή καταγωγή τους από τον προφήτη Αβραάμ, που  θεωρούν ως τον πρώτο μονοθεϊστή στην «ιερά» ιστορία της ανθρωπότητας. Επί πλέον, ο μεν Ιουδαϊσμός επικαλείται ως γενάρχη του τον Ισαάκ, δευτερότοκο γιο του Πατριάρχη από την Σάρα, ενώ το Ισλάμ, επικαλείται ως γενάρχη του τον Ισμαήλ, πρωτότοκο γιο του Πατριάρχη από την Άγαρ. Το Ισλάμ θεωρείται ως η κατ’ εξοχήν μονοθεϊστική μονιστική θρησκεία, λόγω του θεμελιώδους δόγματος του ταουχίντ[iii].  

Μέσα στο Κοράνιο, βασική πηγή της μουσουλμανικής πίστης, ο αναγνώστης, θα συναντήσει πολλά κομμάτια, που λες και βάλθηκε το ένα να ακυρώσει το άλλο. Διακηρύξεις πράγματι οικουμενικού κύρους προς όλους τους ανθρώπους, που προβάλλουν έναν βαθύ ανθρωπισμό, αναιρούνται με οδηγίες που αναφέρονται σε αδυσώπητες συγκρούσεις κατά εχθρών, με υιοθέτηση βίας και ένδειξη μηδαμινού σεβασμού στον αντίπαλο. Πολλά εδάφια του Κορανίου, θυμίζουν τις άγριες διηγήσεις που συναντούμε στην Πεντάτευχο της εβραϊκής Βίβλου, τον καιρό των κατακτήσεων της γης Χαναάν. Και όλη αυτή η ενθάρρυνση στη χρήση της απάνθρωπης βίας, σε συγκρούσεις δίχως έλεος και σε  καθάρσεις εδαφών από φυλές ανθρώπων, που είτε είναι φυλετικά ξένοι ή έχουν άλλη θρησκεία απ’ αυτή των επιτιθέμενων, γίνονται στο όνομα του θεού και δήθεν της αλήθειας του[iv].

Το σύγχρονο αποκορύφωμα της απανθρωπιάς και της πλέον ακραίας βαρβαρότητας με επίκληση το Ισλάμ και το Κοράνιο συμβαίνει στις μέρες μας με την δράση του λεγόμενου ‘Ισλαμικού Κράτους’, μιας εγκληματικής οργάνωσης, που με επίκληση της θρησκείας, έχει παραβιάσει σχεδόν το σύνολο των διατάξεων του διεθνούς ποινικού δικαίου, που τυποποιούν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας!   

Συνήθως τα αυταρχικά καθεστώτα του ενός ανδρός, που συναντούμε στις σελίδες της ιστορίας, προκειμένου να εδραιωθεί η εξουσία του μονοκράτορα, είτε επικαλούνται έναν μοναδικό θεό, που όργανό του είναι ο ηγεμόνας, είτε θεοποιούν τον ηγήτορα, είτε του προσδίδουν την απόλυτη εξουσία πνευματικού ηγέτη της θρησκείας που επιβάλλουν. Ακόμα και ο Μέγας Αλέξανδρος, μολονότι είχε λάβει ελληνική παιδεία από τον Αριστοτέλη, όταν έφτασε στο απόγειο της δόξας, έχοντας επεκτείνει την τεράστια αυτοκρατορία του από την Μακεδονία ως τις εσχατιές της Ινδικής Χερσονήσου, δεν αρνήθηκε να αποδεχθεί την θεοποίηση που του πρόσφεραν οι ιερείς της Αιγύπτου, ονομάζοντάς τον υιό του Άμμωνος Διός.

Ο σαμάνος των αρχέγονων φυλών επιβιώνει στις θρησκείες του μονοθεϊσμού, μολονότι έχει επέλθει το πολιτισμικό άλμα υπέρβασης  του φυλετικού πρωτογονισμού. Οι άνθρωποι, ακόμα και της εποχής μας, που οι γνώσεις κυκλοφορούν και διαδίδονται με ευχέρεια και οι αποστάσεις έχουν μειωθεί χάριν των σύγχρονων μέσων  συγκοινωνίας, στη μεγάλη πλειοψηφία τους παραμένουν δέσμιοι ενός φόβου απέναντι στην ελευθερία, που αποτελεί σύμφυτη ιδιότητα της ανθρώπινης υπόστασης. Το ενδεχόμενο να σταθούν στα πόδια τους και μόνο, απέναντι στο Σύμπαν, με ορθό το κεφάλι εμπρός στο έσχατο βάθος της ύπαρξής τους, προκαλεί τρόμο. Έτσι οι πλείστοι καταφεύγουν σε έναν ενδιάμεσο, που ουσιαστικά διαχειρίζεται την δική τους ελευθερία, επιλέγοντας την δουλεία και αρκούμενοι σε μια κολοβωμένη ελευθερία.

 Έτσι, μετά την καταστροφή του Δεύτερου Ναού της Ιερουσαλήμ και την κατάργηση των θυσιών και του ιερατείου, ενώ ο Εβραίος μπορεί να κοινωνεί πλέον με τον Αντονάι άμεσα και δίχως ενδιάμεσους, εκχωρεί την ελευθερία του στους Ραβίνους, που σταδιακά φτάνουν να γίνουν εξουσιαστές ψυχών. Το ίδιο συνέβη στον Χριστιανισμό. Η πρώτη εκκλησία διέθετε επισκόπους και πρεσβυτέρους, ως προεστώτες της ευχαριστιακής σύναξης. Με τον καιρό, στις παραδοσιακές εκκλησίες Ανατολής και Δύσης (Λατινική, Ελληνορθόδοξη, Κοπτική, Συριακή Ορθόδοξη, Αρμενική Ορθόδοξη κ.ά.), ο πρεσβύτερος γίνεται ιερέας, ο επίσκοπος αρχιερέας, ενώ ο διάκονος, από λειτουργός προνοιακής μέριμνας της κοινότητας, γίνεται κι αυτός συνεργός στο διαμεσολαβητικό έργο ιερέων και αρχιερέων, που επεμβαίνουν κατ’ αποκλειστικό προνόμιο στην επικοινωνία των πιστών με τον Θεό. Στο Ισλάμ, ιδίως στο σουννιτικό, αν και δεν αναγνωρίζεται με καμιά έννοια ιερατείο και όλοι οι Μουσουλμάνοι, άνδρες και γυναίκες επικοινωνούν άμεσα με τον Αλλάχ, με τον καιρό Ιμάμηδες, Ουλεμάδες, Μολλάδες, Σεΐχηδες γίνονται ενδιάμεσοι και παρεμβαίνουν ουσιαστικά στις σχέσεις μεταξύ των πιστών και του Θεού, μέσω της ερμηνείας και του τρόπου εφαρμογής του ιερού νόμου. Για τις πολλές παραφυάδες του Σιϊτικού Ισλάμ, εκεί έχει εδραιωθεί ένα ιδιότυπο ιερατείο, που πολύ συχνά σε ορισμένες ομάδες Σιϊτών αποκτά απόλυτη εξουσία, όχι μόνο σε πνευματικά ζητήματα, αλλά και σε κοσμικά -(παράδειγμα η ιδιόμορφη Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, με ανώτατο άρχοντα τον εκάστοτε Αγιατολλάχ, που διαδέχεται τον Αγιατολλάχ Χομεϊνί)-.

Δεν είναι τυχαίο, ότι η δημοκρατία υπήρξε το πολίτευμα της αρχαίας Αθήνας και άλλων ελληνικών πόλεων των κλασικών χρόνων, όπου η θρησκεία δεν ήταν ο μονοθεϊσμός, ούτε η μονολατρεία. Θα πρέπει να ειπωθεί, ότι η εθνική λατρεία των Ελλήνων και άλλων λαών, δεν ήταν λατρεία ειδώλων και ξοάνων, δηλαδή ειδωλολατρία, όπως ισχυρίστηκαν Εβραίοι, Χριστιανοί και  Μουσουλμάνοι, προκειμένου να ευτελίσουν τους αντιπάλους τους, καθιστώντας τους ανάξιους σεβασμού και τιμής. Οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και άλλοι εθνικοί, ήταν λάτρεις ειδώλων, είτε από αμάθεια, είτε από φόβο έναντι της ελευθερίας τους, είτε από καθήλωση σε βαρβαρικές συνήθειες, με τον ίδιο τρόπο που Χριστιανοί λάτρευαν και λατρεύουν εικόνες αυτές καθ’ αυτές και προσδίδουν περιεχόμενο στον όρο εικονολατρία ως σήμερα….

Εδώ, νομίζω πως αξίζει να μεταφέρω μιαν αράδα μόνο, από την Ασκητική του Νίκου Καζαντζάκη:  ‘Πιστεύω στ’ αναρίθμητα, εφήμερα προσωπεία που πήρε ο Θεός στους αιώνες και ξεκρίνω πίσω από την άπαυτη ροή του την ακατάλυτη ενότητα’. Αυτό ήταν το περιεχόμενο της αρχαίας θρησκείας των Ελλήνων, όπως και άλλων λαών, που καταλαμβάνονταν από δέος μπροστά στο κάλλος του Σύμπαντος και κοινωνούσαν με το θείο μέσω της ποίησης. Στόλιζαν με στίχους απαράμιλλης ομορφιάς περιγραφές του Κόσμου, και έπλαθαν διάφορες εικόνες, έμπλεες χάρης για ένα σωρό θεότητες, που κινούνταν μαζί με τις κινήσεις του ήλιου, της σελήνης και των αστέρων. Πίσω από φαινόμενα που ανέκαθεν προκαλούσαν δέος και τρόμο ακόμα, όπως οι κεραυνοί, άφηναν την φαντασία τους να φτιάξει έναν κυρίαρχο θεό. Αλλά και η ομορφιά της ζωής και της φύσης και ο έρωτας των ανθρώπων, είχαν δικούς τους θεούς και νύμφες και ναϊάδες και δρυάδες και αμαδρυάδες. Και η μυστήρια για τη δύναμή της θάλασσα ήταν υπό την εξουσία του Ποσειδώνα.

Η Φύση, το Σύμπαν, περιέχουν την κατ’ εξοχήν αποκάλυψη σημαντικών αληθειών που προσλαμβάνει ο άνθρωπος. Ο Κόσμος είναι πολύμορφος και για τούτο εξαιρετικά ωραίος. Μέσα απ’ αυτή την ποικιλία μορφών, χρωμάτων και υποστάσεων που κοσμούν το Σύμπαν, εντός του οποίου υπάρχουμε και κινούμαστε οι άνθρωποι, ως οργανικά μέρη αυτής της υπέροχης βιοποικιλότητας, μοιραζόμαστε τον χωροχρόνο με θεούς, με θεές και άλλες οντότητες. Έχει ειπωθεί, ότι η Φύση δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα παιχνίδι του Θεού, που κρύβεται πίσω από τις μορφές φαινομένων ή πραγμάτων,  περιμένοντας από τους ανθρώπους να τον ανακαλύψουμε[v].

Οι Εβραίοι διαμόρφωσαν τη θρησκεία τους κατά βάση μέσα στην έρημο. Σ’ ένα περιβάλλον όπου τα χρώματα είναι περιορισμένα, άτονα και μάλλον φτωχά, οι μορφές ελάχιστες και οι εναλλαγές γενικότερα μπροστά στη θέα και στην ακοή του ανθρώπου στοιχειώδης. Το ίδιο ισχύει και για το Ισλάμ, που όχι μόνο μιμήθηκε τον Ιουδαϊσμό, αλλά αναπτύχθηκε επίσης στην αραβική έρημο, σε ακριβώς όμοιες συνθήκες περιβάλλοντος. Και κάτι ακόμη, οι Εβραίοι, όπως και οι Άραβες, στα πρώτα τους βήματα στο χώρο της ιστορίας ήταν νομάδες, περιφερόμενοι από δω κι από κει. Αυτό μάλιστα ισχύει ακόμα για αρκετές φυλές Μουσουλμάνων Αράβων και Αφρικανών. Η νομαδική ζωή Εβραίων και Αράβων έχει επηρεάσει τον διατροφικό κώδικα που ισχύει στις δυο αυτές θρησκείες (κοσέρ για τους Εβραίους και χαλάλ για τους Μουσουλμάνους), με τις απαγορεύσεις, με την τελετουργική σφαγή των βρώσιμων ζώων κ.λπ..

Ο Σύρος ποιητής Άδωνις (Ali Ahmad Said Esber), σε μια συνέντευξή του πρόσφατα που τράβηξε την προσοχή μου, είπε και τα εξής: “Τα δεινά του αραβικού κόσμου προέρχονται από τη χρήση της θρησκείας. Στον μονοθεϊσμό κυριαρχεί η απόρριψη του διαφορετικού, του άλλου. Μια μονοθεϊστική θρησκεία ποτέ δεν μπορεί να είναι δημοκρατική. Δεν ασκώ κριτική στους Μουσουλμάνους, αλλά στο θεσμικό Ισλάμ, το Ισλάμ που συνδέεται με την εξουσία”[vi].

Όσα ουσιώδη ανέφερε ο ποιητής πιο πάνω, έχοντας υπόψη του το Ισλάμ, ισχύουν τόσο για τον Ιουδαϊσμό στο Ισραήλ, όσο και για την Ορθόδοξη Εκκλησία, ιδίως σε χώρες όπως η Ελλάδα και η Ρωσία. Στο Ισραήλ το Ορθόδοξο Αρχιραβινάτο, με τους δύο Αρχιραβίνους (έναν Ασκεναζί και ένα Σεφαρντί),  είναι μια αναγνωρισμένη από το νόμο πνευματική εξουσία για τον ισραηλινό Ιουδαϊσμό. Στην Ελλάδα, η Εκκλησία της Ελλάδος, με επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών πολύ συχνά εμφανίζεται ως ισότιμος συνομιλητής με το κράτος και δεν είναι λίγες οι φορές που επιβάλλει τις απόψεις της στις ελληνικές κυβερνήσεις. Οι Ορθόδοξοι αρχιερείς επιβάλλουν τις αξιώσεις τους στο κράτος, λες και όλος ο ελληνικός λαός αποτελεί ποίμνιό τους, όπως θέλουν να πιστεύουν οι ταγοί της Εκκλησίας. Παρόμοια εξουσία έχει παραχωρηθεί στο Ρωσικό Πατριαρχείο από την κυβέρνηση της Ρωσικής Ομοσπονδίας, μετά την κατάρρευση της σοβιετικής εξουσίας.

Πρέπει να το παραδεχτούμε, ότι η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η αξίωση χωρισμού κράτους και θρησκευμάτων, χωρίς να σημαίνει τούτο αντιμαχία του κράτους απέναντι στα θρησκεύματα, ο σεβασμός των κάθε είδους μειονοτήτων και των δικαιωμάτων τους, αποτελούν  οικουμενικές αξίες και επιτεύγματα του ανθρώπινου πολιτισμού, που οφείλονται κατά κύριο λόγο στους καρπούς που πρόσφερε η Ευρωπαϊκή Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός. Χάριν της Αναγέννησης, ανακαλύφθηκαν εκ νέου αξίες πολύτιμες και αδιαπραγμάτευτες, μέσα από την σοφία και το κάλλος της κλασικής γραμματείας της αρχαιότητας, σε μια ζωογόνα πνοή ελεύθερης μελέτης και ερμηνευτικής προσέγγισης[vii].

Οι θετικές αλλαγές που παρατηρούνται σε μονοθεϊστικά θρησκεύματα, είναι καρποί ώσμωσης μεταξύ του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού, του Ισλάμ με τις αξίες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, τουλάχιστον στην εποχή της νεοτερικότητας.

Οφείλουμε να σημειώσουμε ιδιαίτερη έμφαση τα εξής: Και στις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες, παράλληλα με τις «ορθοδοξίες» τους έχουν εμφανιστεί εσωτερικές ή μυστικιστικές οδοί. Συχνά μέσω του μυστικισμού είχαν ‘εισβάλλει’ στον Ιουδαϊσμό, στον Χριστιανισμό και στο Ισλάμ πνευματικότητες όθνιες και εξωγενείς, που στ’ αλήθεια εμπλούτισαν πολύτιμα τα τρία «βιβλικά» θρησκεύματα.

Μέσω του μυστικισμού έχει καμφθεί ο μονοθεϊσμός του ορθόδοξου δόγματος, χωρίς να τίθεται υπό αμφισβήτηση η ενότητα του Θεού. Κυρίως ο εμπλουτισμός του μονοθεϊσμού έχει επέλθει με την υιοθέτηση του πανενθεϊσμού ή και του πανθεϊσμού ακόμα.

Ο πανενθεϊσμός θεωρείται κατ’ αρχήν μη συμβατός προς την ιουδαϊκή ορθοδοξία. Παρόλα αυτά συναντούμε ίχνη πανενθεϊστική θέασης της αλήθειας σε ορισμένες σημαντικές πηγές της εβραϊκής πνευματικότητας. Ας αναφέρουμε το Ζοχάρ, που μιλάει για τον Θεό, που «πληροί όλους τους κόσμους» και «περιβάλλει όλους τους κόσμους». Ο Καβαλιστής Χαΐμ Ιμπν Ατάρ αναφέρει στα σχόλιά του στην Γένεση (2:1), γνωστά ως HaHayyim: «Ο κόσμος υπάρχει εντός του Δημιουργού του και το φως του Δημιουργού περιβάλλει όλο τον κόσμο». 

Ο μεσαιωνικός ύμνος ‘Shir Ha Yihud’ (Ύμνος της Ενότητας) θεωρήθηκε ότι υποκρύπτει πανενθεϊστικές επιρροές και δέχθηκε έντονες επιθέσεις από τον Γερμανό Ταλμουδιστή Μωυσή του Τακού (αρχές του 13^ου αι.) γι’ αυτό το λόγο. Στον ύμνο συναντούμε τις εξής φράσεις: «Τα πάντα είναι εντός Σου και Εσύ είσαι στα πάντα», «Εσύ περιβάλλεις τα πάντα και πληροίς τα πάντα και Εσύ υπάρχεις στα πάντα».

Ο πανενθεϊσμός είναι παρών στο κίνημα των Χασιντίμ. Η ερμηνεία στο εδάφιο του Ησαΐα 6:3 «πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης Αὐτοῦ», για τους Χασιντίμ σημαίνει ότι ο Θεός στην κυριολεξία είναι σε όλα τα κτίσματα. Η ερμηνεία των Μιτναγκτίμ, αντίπαλων των Χασιντίμ στο εδάφιο του  Ησαΐα, είναι πως η πρόνοια του Θεού είναι ολοφάνερο πως εκτείνεται σε όλα κτιστά πράγματα του σύμπαντος.

Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία που διαδραματίζεται στο Λονδίνο. Πρωταγωνιστής ο David Nieto, λαμπρός επιστήμονας, σοφός γιατρός, δίκαιος άνθρωπος και ηγέτης μιας ιουδαϊκής κοινότητας στην Αγγλία.

Ο David Nieto μετά από σχετική πρόσκληση αποδέχθηκε τη θέση του Ραβίνου σε μια ισπανο-πορτογαλέζικη συναγωγή του Λονδίνου, στις αρχές του 18^ου αιώνα. Σίγουρα δεν θα μπορούσε να φανταστεί πως άθελά του θα προκαλούσε μια διαμάχη που θα δίχαζε τους Εβραίους εγείροντας μια συζήτηση που θα μπορούσε να εκληφθεί ως σύγκρουση πίστης και επιστήμης. Ο Ραβίνος Nieto έφτασε στην Αγγλία με πολλές προσδοκίες, μια που εκείνη την εποχή ήταν μια χώρα όπου ανθούσε η επιστημονική έρευνα. Ο Σερ Ισαάκ Νεύτων είχε διατυπώσει τους νόμους της φύσης, ενώ ο Σερ Ρόμπερτ Μπόιλ προσπαθούσε να εφαρμόσει αυτούς τους νόμους. Η Μητέρα Φύση είχε αποκτήσει μια πρωτόγνωρη αξία ως πηγή ζωής των πάντων και θεωρούνταν από πολλούς ως η υπέρτατη θεότητα. Ο Τζον Τόλαντ χρησιμοποίησε μια αναφορά από τα γραπτά του Μπαρούχ Σπινόζα και επινόησε τον όρο «πανθεϊσμός», αμφισβητώντας τον δυαλισμό που χαρακτήριζε τον Χριστιανισμό, ενώ διακήρυττε πως μόνο η φύση αξίζει να λατρεύεται αντί του θεού. Ήταν μια περίοδος που άρχισε να επικρατεί η άποψη πως ο αρχαίος θεός του Αβραάμ, φορτισμένος με προσωπικές συμπάθειες και αντιπάθειες,  έπρεπε να αποσυρθεί και ο κόσμος να διέπεται από τον «φυσικό νόμο».

Σ’ αυτήν την περιρρέουσα πνευματική ατμόσφαιρα, ο Ραβίνος Nieto, ένα απόγευμα Σαββάτου του μήνα Νοέμβρη του 1703, από τον άμβωνα της Συναγωγής Bevis Marks απευθύνθηκε στους πιστούς κάπως έτσι: «Στ’ αλήθεια, ο Θεός είναι η φύση και η φύση δεν είναι κάτι διαφορετικό από τον Θεό. Αγαπητοί Αδελφοί μου, ακούστε με προσοχή αυτό που θέλω να σας πω, γιατί πρόκειται για θεμελιώδη πίστη του Λαού μας, που υπάρχει από τότε που συγκροτήθηκε ο Λαός μας. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως η φύση. Η λέξη πολύ απλά δεν υπάρχει στην εβραϊκή γλώσσα. Πριν από περίπου πεντακόσια χρόνια, μερικοί άνθρωποι πήραν την λέξη τεβά και αποφάσισαν να την χρησιμοποιήσουν για να περιγράψουν αυτό που αποκαλούμε ‘νόμοι της φύσης’. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα. Ο βασιλέας Δαβίδ γράφει σ’ έναν Ψαλμό ότι ο Θεός ‘καλύπτει τον ουρανό με σύννεφα και ετοιμάζει την βροχή για την γη’[viii]. Ο προηγούμενος ψαλμικός στίχος μαρτυρεί πως ο Θεός ταυτίζεται με την φύση και η φύση δεν είναι κάτι διαφορετικό από τον Θεό».

Σε κάποιο σημείο ένας από τους πιο σημαντικούς ακροατές του Ραβίνου, ο Γιοσούα Ζαρφατί άρχισε να αγανακτεί. Μετά από εκείνο την ομιλία, ο Ζαρφατί αρνιόταν ακόμα και να μπει στο κτίριο που είχε σταθεί ο αιρετικός Ραβίνος! «Ένας πανθεϊστής ανάμεσά μας!» κραύγαζε με ολοφάνερη αγανάκτηση και κατάφερε να συσπειρώσει και άλλους που εναντιώνονταν κατά του Ραβίνου Nieto. Απαιτούσαν να απαλλαγεί η Συναγωγή τους απ’ αυτή την κακιά αρρώστια!

Ο Ραβίνος Νταβίντ Nieto από την πλευρά του δεν υποχωρεί ούτε μια ίντσα μπροστά στην αντίδραση των φανατικών. Μάλιστα η ομιλία του που ξεσήκωσε τόσο θόρυβο και αρνητικά σχόλια για ‘αίρεση’, δημοσιεύθηκε από τον ίδιο σε βιβλίο το επόμενο έτος με τίτλο  ‘Della Divina Providencia’ (Περί της Θείας Πρόνοιας).

Το Λονδίνο κυριολεκτικά φλέγεται από την διαμάχη που ξέσπασε με αφορμή τις απόψεις του Ραβίνου Nieto. Τον Αύγουστο του 1705, ο Ραβίνος  Τζβι Ασκεναζί, που ήταν αγαπητός αλλά και ιδιαίτερα σεβαστός, ως αυθεντία σε θέματα Χαλακά[ix] στην Αλτόνα -(προάστιο της γερμανικής πόλης του Αμβούργου με αξιοσημείωτη και μεγάλη εβραϊκή κοινότητα από το 1611 και μετά)- ανταποκρίθηκε να εξετάσει το όλο ζήτημα και να αποφανθεί σχετικά, μετά από αίτημα εκείνων που αντιμάχονταν τον Ραβίνο Nieto. Η απάντηση που έφερε την υπογραφή του Τζβι Ασκεναζί και άλλων δύο Ραβίνων δικαστών έφτασε με την μορφή επιστολής και απάλλασσε τον Ραβίνο Νταβίντ Nieto χωρίς επιφυλάξεις απόλυτα.

Ο Ραβίνος Ασκεναζί, για να υποστηρίξει στις θέσεις του Ραβίνου Nieto, αναφέρεται σε κλασικές πηγές, όπως στο ‘Κουζαρί’ του Ραβίνου Γιεουντά Χάλεβι, που γράφει ότι «ο Θεός, ο Ευλογημένος, είναι Αυτός που  ονομάζεται φύση στην πραγματικότητα, δεδομένου ότι ο Θεός, σύμφωνα με το Ταλμούντ ‘φέρνει στον κόσμο της  ύπαρξης κάθε πλάσμα, από τα τεράστια κέρατα των μεγάλων θηλαστικών ως τα πιο μικροσκοπικά έντομα’. Επίσης είχε επισημάνει, ότι σε πολλά καμπαλιστικά έργα προβάλλεται η αριθμητική ισοδυναμία ανάμεσα στο όνομα του Θεού ‘Ελοχίμ’ και στη λέξη που χρησιμοποιείται για την φύση των πραγμάτων ‘χα-τεβά’. Εν ολίγοις, γράφει, οφείλουμε να ευχαριστήσουμε τον αξιοσέβαστο μελετητή Ραβίνο Νταβίντ Nieto, που ο Θεός τον φύλαξε και πρόσφερε στους ανθρώπους το κήρυγμά του, προκειμένου να μην οδηγηθούν μακριά από την άποψη των φιλοσόφων που αναφέρονται στην φύση. Επειδή αυτή η απομάκρυνση από την άποψη των φιλοσόφων προκαλεί μεγάλη ζημία, ενώ με το κήρυγμά του έχει φωτίσει τα μάτια με την αληθινή πίστη, που διδάσκει ότι τα πάντα προέρχονται από την πρόνοια του Θεού».

Τελικά τίθεται το ερώτημα, ο Nieto ήταν πανθεϊστής; Χωρίς αμφιβολία όχι, όπως διευκρινίζεται με απόλυτη σαφήνεια στο βιβλίο του. Ο Θεός του (Ραβίνου Nieto), ο Θεός του Ισραήλ, δεν μπορεί να εξομοιωθεί με την ίδια την Δημιουργία, γιατί Εκείνος δεν περιορίζεται στα όρια της Δημιουργίας, αλλά την υπερβαίνει πέρα ως πέρα. Αλλά ο Nieto δεν ήταν δυαλιστής, ούτε δεϊστής. Ο Θεός δεν είναι απόμακρος από την Φύση ή τον Κόσμο που έχει δημιουργήσει. Η Φύση είναι ο Θεός που εργάζεται με συνεπή πρότυπα και περιορίζει τον Εαυτό Του, όπως θα μπορούσε να ειπωθεί, στις παραμέτρους που έχει θέσει για κάθε πράγμα. Μέσα στην κλασική εβραϊκή σκέψη, βρίσκουμε πολλές απόψεις για το πώς εμπλέκεται η ύπαρξη του Θεού με το σύμπαν Του. Ο Ραβίνος Τζβι Ασκεναζί επισημαίνει ωστόσο ότι υπάρχει μια συναίνεση, ένας κοινός τόπος: Δεν υπάρχει καμιά δύναμη στο σύμπαν που δεν είναι στο χέρι του Θεού, κανένα σύστημα δεν λειτουργεί ανεξάρτητα από Αυτόν. Μολονότι ο Θεός υπερβαίνει τα πάντα, εντούτοις μπορεί να Τον συναντήσουμε μέσα σε όλα, ακόμα και στην ελάχιστη λεπτομέρεια της ύπαρξής τους.

Στην πραγματικότητα η Φύση δεν είναι τίποτα περισσότερο, από τον παιχνίδι του Θεού, καθώς κρύβεται μέσα σε κάθε πλάσμα που έχει δημιουργήσει και περιμένει να τον ανακαλύψουμε σ’ αυτά.

Αξίζει να δούμε πώς ο πανενθεϊσμός έχει επηρεάσει την θεολογική σκέψη στον Χριστιανισμό και ιδίως, αξίζει να σημειωθεί τον Ανατολικό Χριστιανισμό (Ελληνορθόδοξες Εκκλησίες και Αντχαλκηδόνιες Ορθόδοξες Εκκλησίες).  Ο πανενθεϊσμός είναι ένα σύστημα πεποιθήσεων που προβάλλει την αρχή, ότι ο Θεός υπάρχει και διαπερνά κάθε μόριο της φύσης, ενώ επεκτείνεται διαχρονικά και υπερβαίνει κάθε στοιχείο της φύσης. Ο Θεός είναι ο δημιουργός ή η ενεργός δύναμη πίσω από το σύμπαν και η πηγή κάθε συμπαντικής αλήθειας. Η ομολογία του Ιησού, που σώζεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο  «ἐγὼ καὶ ὁ πατὴρ ἕν ἐσμεν» (10:30), θεωρείται ως μία κατάφαση σε μια πανθεϊστική θέαση των πραγμάτων. Στον Ανατολικό Ορθόδοξο Χριστιανισμό, η δημιουργία δεν ταυτίζεται με τον Θεό, ο οποίος είναι διάφορος από την δημιουργία Του. Όμως, ο Θεός υπάρχει εντός όλης της δημιουργίας, οπότε ο πανενθεϊσμός είναι οικείος προς την θεολογία του Ανατολικού Χριστιανισμού, αφού ο Θεός εμπεριέχεται σε όλα τα πράγματα.

Οι Ελληνορθόδοξες και οι  Αντιχαλκηδόνιες Ορθόδοξες Εκκλησίες έχουν ένα δόγμα που είναι πράγματι πανενθεϊσμός και περιγράφει την σχέση μεταξύ του Ακτίστου Θεού, που είναι παντοδύναμος, αιώνιος και πανταχού παρών και της δημιουργίας Του.

Υπάρχει μια σύντομη προσευχή, αρκετά διαδεδομένη μεταξύ των Ορθοδόξων Χριστιανών, προς το Άγιο Πνεύμα, με την οποία ομολογείται, τις πιο πολλές φορές ίσως ασυνείδητα εκ μέρους των πιστών, η κατάφαση στον πανενθεϊσμό: «Βασιλεῦ Οὐράνιε, Παράκλητε, τό Πνεῦμα τῆς Ἀληθείας, ὁ πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν, ἐλθέ καί σκήνωσον ἐν ἡμῖν…».

Ένας αγαπητός Ψαλμός που συχνά ψάλλεται στις ορθόδοξες εκκλησίες, διακηρύσσει ως εξής την πανταχού παρουσία του Θεού:  «ποῦ πορευθῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματός σου καὶ ἀπὸ τοῦ προσώπου σου ποῦ φύγω;  ἐὰν ἀναβῶ εἰς τὸν οὐρανόν, σὺ ἐκεῖ εἶ, ἐὰν καταβῶ εἰς τὸν ᾅδην, πάρει·  ἐὰν ἀναλάβοιμι τὰς πτέρυγάς μου κατ᾿ ὄρθρον καὶ κατασκηνώσω εἰς τὰ ἔσχατα τῆς θαλάσσης,  καὶ γὰρ ἐκεῖ ἡ χείρ σου ὁδηγήσει με, καὶ καθέξει με ἡ δεξιά σου» (Ψαλμός 138 κατά την αρίθμηση των Εβδομήκοντα :7-10). Αλλά και η διδαχή του Παύλου, ότι «τὰ πάντα καὶ ἐν πᾶσι Χριστός» (Κολοσαείς 3:11) ανάγουν τα πάντα στο εν, που στον Χριστιανισμό είναι ο Ιησούς Χριστός. Στους Ύμνους περί θείων ερώτων του αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου είναι φανερή η μαρτυρία που πηγάζει από τον έρωτα του Αγίου για τον Εραστή του, ότι μεταμορφώνει τα πάντα ἐν Χριστῷ, ακόμα και εκείνα από τα μέλη του σώματος που οι άνθρωποι, σκοτισμένοι από προκαταλήψεις και στρεβλές πεποιθήσεις λανθάνοντα μανιχαϊσμού, που έχει εγκατασταθεί στο υποσυνείδητο, δαιμονοποιούν και αποσιωπούν υποκριτικά σαν δήθεν ακάθαρτα[x].

Στο Ισλάμ η μυστικιστική παράδοση εκφράζεται μέσω του Σουφισμού που αποτελεί κατά τη γνώμη έναν πολύτιμο θησαυρό της πνευματικότητας που υπερβαίνει τα θρησκευτικά σύνορα και εμπλουτίζει γόνιμα τις επί μέρους κουλτούρες των διαφόρων λαών. Ο Σουφισμός εγκολπώνει το δόγμα του Ισλάμ το ταουχίντ, που αναφέρεται στην ενότητα και στη μοναδικότητα της θείας Υπόστασης του Αλλάχ. Αλλά καθώς μέσα στον Σουφισμό βρήκαν φιλόξενο καταφύγιο και για τούτο επιβίωσαν προϊσλαμικές κοσμοθεάσεις και φιλοσοφικά ρεύματα που προέρχονται από πολιτισμούς αρχαίους και σημαντικούς, όπως από τον ινδικό πολιτισμό μέχρι ιδίως τον Νεοπλατωνισμό και άλλα φιλοσοφικά ρεύματα των ελληνιστικών χρόνων, με μια στάση στον πλούτο της προϊσλαμικής Περσίας, ο Σουφισμός χαρακτηρίζεται από μια μοναδική πολυσυλλεκτικότητα. Σημαντική επίσης υπήρξε η ώσμωση μεταξύ της χριστιανικής ασκητικής παράδοσης της Ανατολής και του Σουφισμού, έτσι ώστε πολλοί «ορθόδοξοι» και άκαμπτοι Μουσουλμάνοι να κατατάσσουν τους Σούφι μεταξύ των απίστων (κιαφίρ).

Οι «ορθόδοξοι» Ουλεμάδες, ερμηνεύοντας το Κοράνιο και την παράδοση που οικοδομήθηκε από τον τρόπο ζωής και τις προφορικές διδαχές του Μωάμεθ που έχουν διασωθεί (Σούννα), με ένα δικό τους, συχνά αυθαίρετο τρόπο, δημιούργησαν τον ισλαμικό μονοθεϊστικό μονισμό, που είναι αντίθετος προς το ιερό Κοράνιο. Στον Σουφισμό σώζεται η αλήθεια που περιγράφει την φύση του Θεού και την ένθεη συνουσία με τον Κόσμο και διακηρύττει: ‘Ἓν τό πᾶν’. Στην ελληνική αρχαιότητα αποδόθηκε στον Παρμενίδη τον Ελεάτη, το φιλοσοφικό λόγιο «Ἓν τό πᾶν καί ἐξ ἑνός πολλά καί ἐκ πολλῶν τό ἓν», που υιοθετήθηκε ιδίως, τόσο από τους Νεοπλατωνικούς της ελληνιστικής εποχής, όσο και από τους Στωικούς.

Παραθέτω την ποίηση μιας σύγχρονης Σούφι από την Αυστραλία, της Amatullah Jyly Armstrong:

“Ο Ένας κατέρχεται στον κόσμο των αισθήσεων και γίνεται πολλοί. Η ενότητα χωρίζεται σε πολλαπλότητα. Το όνομα Άλλαχ περικλείει πολλά Όμορφα και Θεία ονόματα. Τα πολλά μας επαναφέρουν πίσω στον Ένα. Η πολλαπλότητα μας οδηγεί πίσω στην Ενότητα. Τα Ὀμορφα ονόματα μας οδηγούν πίσω στον Άλλαχ”[xi].

Θα ήταν ασυγχώρητη παράλειψη αν προσπερνούσα αδιάφορα ένα απόσπασμα από το ποίημα του Μουχιϊντίν Ιμπν Αλ Άραμπι ‘Tarjuman al Ashwaq’ (Ο διερμηνέας των επιθυμιών), που μετέφερε στα αγγλικά ο  Reynold A. Nicholson:

“1. Στο Dhú Salam και στο μοναστήρι, στην κατοικία του al-Him

υπάρχουν γαζέλες που σου δείχνουν τον ήλιο με τις μορφές

μαρμάρινων αγαλμάτων.

2. Έτσι, αντικρύζω τις ουράνιες σφαίρες και υπηρετώ μέσα στην εκκλησία και φυλάγω ένα πολύχρωμο λιβάδι την άνοιξη.

3. Κάποια στιγμή είμαι ο τσομπάνος που βόσκω τις γαζέλες

στην έρημο, σε άλλη εποχή ονομάζομαι

Χριστιανός μοναχός και ένας αστρολόγος (μάγος Ζωροάστρης της Μεσοποταμίας).

4. Ο Αγαπημένος μου είναι τρεις αν και είναι ένας, ακόμη και ως

(Τρία) Πρόσωπα (της Τριάδας), στην ουσία είναι μία Υπόσταση.

5. Γι 'αυτό μην λυπάσαι φίλε, που μιλώ για τις γαζέλες

που τρέχουν γύρω από τα μαρμάρινα αγάλματα ωσάν τον «λαμπερό ήλιο»,

6. Ή που μεταφορικά τους λαιμούς των γαζελών,

το πρόσωπο του ήλιου και το στήθος και τον καρπό του

λευκού αγάλματος… ”[xii]

Για να ενισχύσω την άποψη που διατύπωσα πιο πάνω, ότι στον Σουφισμό έχει διασωθεί η σοφία των ελληνιστικών χρόνων, που επικέντρωνε το φιλοσοφικό ενδιαφέρον στην Ενότητα εντός της πολυμορφίας, παραθέτω ένα απόσπασμα από τον Στωικό φιλόσοφο Μάρκο Αυρήλιο, που θεωρώ εξαιρετικά σημαντικό: «Πολλάκις ἐνθυμοῦ τὴν ἐπισύνδεσιν πάντων τῶν ἐν τῷ κόσμῳ καὶ σχέσιν πρὸς ἄλληλα. τρόπον γάρ τινα πάντα ἀλλήλοις ἐπιπέπλεκται καὶ πάντα κατὰ τοῦτο φίλα ἀλλήλοις ἐστί˙ καὶ γὰρ ἄλλῳ ‹ἄλλο› ἑξῆς ἐστι ταῦτα διὰ τὴν τονικὴν κίνησιν καὶ σύμπνοιαν καὶ τὴν ἕνωσιν τῆς οὐσίας» (Τα εις εαυτόν 6,38). 

Δυστυχώς οι “ορθοδοξίες” των αβρααμιαίων μονοθεϊστικών θρησκειών, έχουν αποδειχθεί υπερβολικά άκαμπτες. Με πείσμα αρνούνται να υποχωρήσουν από τις παρωχημένες εκ των πραγμάτων αρχές τους, αν και είναι ολοφάνερο, ότι όχι μόνο αυτές οι «ορθόδοξες» αρχές είναι αντίθετες με την κοινή λογική και με τα επιτεύγματα που αποκαλύπτει στον Λόγο η πρόοδος της επιστήμης, αλλά δυσκολεύουν τις ζωές των θρησκευόμενων ανθρώπων, ή τους ωθούν στην άσκηση της υποκρισίας. Παρερμηνεύουν το Κοράνιο που διακηρύττει: «Στον Αλλάχ ανήκει η Ανατολή και η Δύση. Όπου και αν στραφείς, υπάρχει το πρόσωπο του Αλλάχ» (2:115) ή «έχουμε δημιουργήσει τον άνθρωπο και γνωρίζουμε τι ψιθυρίζει η ψυχή του σ’ αυτόν, και είμαστε πιο κοντά στον άνθρωπο από την σφαγίτιδα φλέβα του» (50:16). Γιατί, ποιο μπορεί να είναι το κορανικό μήνυμα από τα δυο παραπάνω εδάφια, αν όχι το γεγονός πως ο Θεός που είναι Ενότητα, εντούτοις πλημμυρίζει με την παρουσία του τα πάντα στον κόσμο κι έχει κατοικητήριό του την ύπαρξη του ανθρώπου, όπως άλλωστε μαρτυρείται το ίδιο και από τον Απόστολο Παύλο (Α’ Κορινθίους 3:16-17)[1].

Ο Ισραηλινός ανώτατος δικαστής Χαΐμ Κον (Haim Cohn),  αναφερόμενος στην γιαγιά του Μίριαμ Κον, που του είχε προσφέρει πολλά ως προς την εβραϊκή μόρφωσή του, είχε πει, ότι του δίδαξε, πως «καμιά αλήθεια δεν είναι απόλυτη και ότι η ανεξαρτησία της σκέψης δεν πρέπει να υποκύπτει σε συμβιβασμούς»[xiii].

Έχω την αίσθηση ότι δεν πρέπει να πλατειάσω περισσότερο, με παραθέματα άλλων ή με την έκθεση απόψεών μου.  Η παραπάνω συμβουλή της Μίριαμ Κον προς τον εγγονό της, είναι πολύτιμη και αληθινή. Οι «ορθοδοξίες» των  μονοθεϊστικών θρησκειών όταν γίνονται θεσμοί επιβολής στραγγαλίζουν προκλητικά το Πνεῦμα τό Ἃγιον των Χριστιανών ή το Ruach ha-qodesh των Ιουδαίων ή το Ruh al-Qudus των Μουσουλμάνων. Οι μονοθεϊστικές θρησκείες αποστεώνονται σε ένα σύστημα τύπων, σε ένα άχαρο σύνολο ηθικών επιταγών, με σκοπό να θέσουν την Χαρά στο περιθώριο, δαιμονοποιώντας την ανθρώπινη σεξουαλικότητα και ενσπείροντας τον φόβο στους ανθρώπους για το χαμόγελο απέναντι στην Ζωή, ώστε να είναι πρόθυμοι δούλοι ή υπήκοοι κάθε εξουσίας!

Η δυαδική θέαση του Κόσμου, κατάλοιπο του Μανιχαϊσμού, τουλάχιστον στη Δύση αλλά και στο Ισλάμ, θρυμματίζει την ανθρώπινη συνείδηση. Η αλήθεια είναι, πως ο Κόσμος αποτελεί μια ενότητα, που φανερώνεται σε ποικιλία μορφών και σχημάτων.

Ο σύμπας Κόσμος είναι ιερός και είναι λάθος ο χωρισμός σε ιερό και ανίερο.

Όλα τα ιερά Βιβλία ανήκουν σε μια κοινή κληρονομιά της Ανθρώπινης Οικογένειας και υπάρχουν, ακόμα και ασύνδετα με κάποια θρησκεία ή με την χρήση τους σε μια μορφή λατρείας. Τα ιερά Βιβλία θησαυρίζουν την Σοφία ανά τους αιώνες και αποκτούν ιερότητα εξαιτίας κυρίως των ανθρώπων, που τα δέχονται ως δείχτες πορείας τους στη ζωή.

Ο Θεός, είναι ‘ἀνέκφραστος, ἀπερινόητος, ἀόρατος, ἀκατάληπτος, ἀεὶ ὤν, ὡσαύτως ὤν’[xiv]. Ταυτόχρονα, είναι ‘πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν’ σε όλους τους κόσμους και περιβάλλει κάθε γωνιά, και την πλέον απρόσιτη του σύμπαντος[xv]. Μένει κεκρυμμένος εντός του βάθους της ύπαρξής μας και εκφράζεται μέσω της συνείδησής μας. Για τούτο παραθέτω μια φράση, σαν δείχτη οδοιπορίας: Ἐλαύνομαι τοῖς τρίβοις τοῦ βίου, ἒνδοθεν ῥήμασι ὑπείκων... 

©ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΔΟΥΔΟΣ

Μάρτιος-Ιούλιος 2017

---

[1] ‘Οὐκ οἴδατε ὅτι ναὸς Θεοῦ ἐστε καὶ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν; 17 εἴ τις τὸν ναὸν τοῦ Θεοῦ φθείρει, φθερεῖ τοῦτον ὁ Θεός· ὁ γὰρ ναὸς τοῦ Θεοῦ ἅγιός ἐστιν, οἵτινές ἐστε ὑμεῖς’. 

---

[i] Αυγουστίνος Ιππώνος.

[ii] Λήρημα: μωρολογία.

[iii] Ταουχίντ (tawḥīd) :  Κατά το δόγμα του ταουχίντ, ο θεός (Αλλάχ), είναι ένας (wāḥid) και μοναδικός  (āḥad). Το Tawhid είναι το θεμελιώδες δόγμα του Ισλάμ. Αποτελεί διακήρυξη απόλυτου μονοθεϊσμού, και πίστης στην ενότητα και τη μοναδικότητα του Θεού, ως δημιουργού και συντηρητή του σύμπαντος. Το δόγμα του ταουχίντ, επικαλούνται Μουσουλμάνοι διανοούμενοι, μεταρρυθμιστές ή κοινωνικοί ακτιβιστές, ως οργανωτική αρχή για την ανθρώπινη κοινωνία, αλλά και  ως αφετηριακή βάση έρευνας της θρησκευτικής γνώσης, της ιστορίας, της μεταφυσικής, της αισθητικής και της ηθικής. Επί πλέον, προτάσσεται το δόγμα του ταουχίντ ως θεμέλιο για την κοινωνική, την οικονομική και την παγκόσμια τάξη. (Oxford Islamic Studies Online).

[iv] Βλ. ενδεικτικά: Αριθμοί 21:3, 35, Ιησούς του Ναυή 2:10, 11: 20.  Κοράνιο 2: 191, 193, 9: 29. 

[v] Tzvi Freeman, εξέχων συντάκτης στον οργανισμό Chabad.

[vi] Εφημερίδα Documento 19/3/17 ένθετο Ville.

[vii] Η αναφορά μου στην κλασική γραμματεία της αρχαιότητας, στα πλαίσια μιας οικουμενικής προοπτικής, δεν περιορίζεται μόνο στην αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία, ούτε στην εβραϊκή ή στην χριστιανική Βίβλο. Περικλείει τις αρχαίες γραφές από την Ινδία, Βέδες, Ουπανισάδες, Μαχαμπαράτα με την υπέροχη Μπαγκαβάντ Γκιτά, η Ζεντ Αβέστα της σπουδαίας παράδοσης του Ζωροάστρη, οι διάφορες βουδικές Σούτρες, τα ιερά Κείμενα των Σικχ, το Ιερό Κοράνιο και οι Συλλογές των Χαντίθ, τα μυστικιστικά ποιήματα του Σουφισμού….

[viii] «τῷ περιβάλλοντι τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις, τῷ ἑτοιμάζοντι τῇ γῇ ὑετόν» (Ψαλμός 147 [146]:8).

[ix] Χαλακά ή  Halakha: Πρόκειται για το σύνολο των εβραϊκών θρησκευτικών νόμων, που πηγάζουν από την γραπτή Τανάχ (Βίβλο) αλλά και την προφορική ιουδαϊκή παράδοση. Περιλαμβάνει τις 613 μιτσβότ («εντολές»), τους μεταγενέστερους νόμους των Ταλμουδιστών και των Ραββίνων, αλλά και τα έθιμα και τις παραδόσεις που συμπεριλήφθηκαν στο Shulchan Aruch (που είναι πιο γνωστό ως «Κώδικας του Εβραϊκού Δικαίου»).

[x] «Μέλη τοῦ Χριστοῦ γινόμαστε κι ὁ Χριστὸς δικά μας μέλη,

Καὶ τὸ χέρι μου Χριστός, καὶ τὸ πόδι μου Χριστός, ἐμένα τοῦ πανάθλιου,

Καὶ τὸ χέρι τοῦ Χριστοῦ καὶ τὸ πόδι τοῦ Χριστοῦ, ἡ ἀθλιότητα δική μου.

Κινῶ τὸ χέρι, καὶ Χριστὸς ὁλόκληρος εἶναι τὸ χέρι μου.

Κατάλαβε : ἡ ἅγια Θεότητα δὲν χωρίζεται.

Κινῶ τὸ πόδι καὶ νά, φωτεινὸ εἶναι ὅπως Ἐκεῖνος.

Μὴ πεῖς ὅτι εἶμαι βλάσφημος, ἀλλὰ δέξου τα αὐτά,

προσκύνησε τὸν Χριστὸ ποὺ ἔτσι σ’ ἀλλάζει.

Γιατὶ κι ἐσύ, ἀρκεῖ νὰ τὸ θέλεις, θὰ γίνεις μέλος Του,

κι ἔτσι τὰ μέλη καθενός, ὅλα,

μέλη τοῦ Χριστοῦ θὰ γίνουν κι ὁ Χριστὸς δικά μας μέλη,

ὅλα τ’ ἀσχήμονα Εὐσχήμονα θὰ κάνει

ὅλα τέλεια θὰ στολίσει μὲ τὴ Δόξα καὶ τὴν Ὀμορφιὰ τῆς Θεότητας,

καὶ θὰ γίνουμε μαζὶ Θεοὶ μὲ τὸν Θεὸ ζῶντας μαζί,

χωρὶς καθόλου ἀσχημοσύνη πιὰ νὰ βλέπουμε τοῦ σώματος,

ὅλοι μὲ τὸ σῶμα ὁλόκληρο θὰ ἔχουμε τοῦ Χριστοῦ τὴ Μορφή,

καὶ κάθε μέλος θὰ εἶναι ὁ Χριστὸς ὁλόκληρος.

Γιατὶ ἂν καὶ γίνεται σὲ πολλά, παραμένει Ἕνας, ἀδιαίρετος,

κάθε μερίδιο εἶναι ὁ Ἴδιος ὁλόκληρος.

Σωστὰ δὲν τὄχες πάρει, δὲν εἶναι ἄσχημα αὐτά!

Μέλη τοῦ Χριστοῦ εἶναι, κρυφά, γιατὶ σκεπάζονται,

γι’ αὐτὸ εἶναι καὶ σεμνότερα ἀπὸ τ’ ἄλλα,

γιατὶ κανείς δὲν τὰ βλέπει, τοῦ κρυφοῦ κρυφὰ μέλη,

ἀπ’ τὸν ὁποῖο δίνεται, σὲ θεία συνουσία, τὸ Σπέρμα θεϊκό,

στὴ θεϊκὴ Μορφή Του μορφωμένο μὲ φοβερὸ τρόπο

ἀπ’ τὴν ἴδια τὴ Θεότητα ὁλόκληρη, γιατὶ εἶναι ὁ Θεὸς Ὁλόκληρος,

ποὺ ἑνώνεται μαζί μας – Μυστήριο φρικτό! …

Μὲ βρώμικα ροῦχα ποὺ ντύθηκες, δὲν θὰ κοκκίνιζες;

Τὴν ὥρα ποὺ λέω τὰ φρικτὰ Μυστήρια γιὰ μέλη ἅγια

καὶ δόξα βλέπω πλούσια, ὁ νοῦς μου λάμπεται

ἔχω χαρὰ καὶ τίποτα δὲν βλέπω σαρκικό, ἐσὺ

κοιτᾶς τὶς σάρκες σου ποὺ ἔχουν καταβρωμίσει,

στὴ σκέψη σου ἔρχονται τὰ ἀτοπήματά σου,

ἐκεῖ ὁ νοῦς σου γυρνάει συνέχεια σὰν σκουλήκι,

γι’ αὐτὸ πετᾶς στὸν Χριστὸ καὶ σὲ μένα τὴ δική σου ντροπὴ

καὶ λές, ‘δὲν ντρέπεσαι σὺ γιὰ τ’ ἀσχήμονά σου,

ἀλλὰ θέλεις νὰ κατεβάζεις στ’ ἀσχήμονα τὸν ἴδιο τὸν Χριστό;» (Ύμνος ΙΕ΄).

[xi] Amatullah Jyly Armstrong: "The One descends and becomes the many. Unity separates into multiplicity. The Name ALLAH contains many Beautiful and Divine Names. The many take us back to the One. Multiplicity takes us back to Unity. The Beautiful Names take us back to ALLAH."

[xii] Muhyideen Ibn Al Arabi: Tarjuman al Ashwaq (Translated into English by Reynolds A. Nickolson)

1. « At Dhú Salam and the monastery in the abode of al-Him

are gazelles who show thee the sun in the forms of

marble statues.

2. Therefore I watch spheres and serve in a church and guard

a many-coloured meadow in the spring.

3. And at one time I am called the herdsman of the gazelles

in the desert, and at another time I am called a

Christian monk and an astrologer.

4. My Beloved is three although He is One, even as the

(three) Persons (of the Trinity) are made one Person

in essence.

5. So be not displeased, friend, that I speak of gazelles

that move round the marble statues as ' a shining sun ',

6. Or that I use metaphorically the necks of the gazelles,

the face of the sun, and the breast and wrist of the

white statue…» (XII).

[xiii] Άμος Οζ και Φάνια Οζ-Σαλτσμπέργκερ: Οι Εβραίοι και οι Λέξεις, έκδοση στην ελληνική γλώσσα Καστανιώτης  2014 (σ. 142).

[xiv] Ευχή της ‘Αναφοράς’ της λειτουργίας που αποδίδεται στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο.

[xv] Το Ζοχάρ αναφέρει ότι ο Θεός ‘πληροί όλους τους κόσμους’ και ‘περιβάλλει όλους τους κόσμους’. Το ίδιο λέγεται στην πολύ διαδομένη προσευχή των Ορθοδόξων Χριστιανών:  ΄Βασιλεῦ Οὐράνιε Πσράκλητε, τό Πνεῦμα τῆς Ἀληθείας, ὁ πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν’. Ενώ τέλος το Κοράνιο αναφέρει ότι ‘ο Αλλάχ είναι πιο κοντά στον άνθρωπο και από τις σφαγίτιδες φλέβες του’ (50:16).